Inntil nyleg var Teriberka i ferd med å døy ein stille død. Få ville ha komme i gravferda, for sjølv i Murmansk hadde mange aldri vitja denne utposten nord på Kolahalvøya. Teriberka var berre endå eitt av mange tusen anonyme, kriseråka stader som aldri kom seg på beina etter Sovjetstatens kollaps på 1990-talet.

I 2014 hende det rett nok noko som ingen kunne ha sett føre seg. Journalistar og TV-team frå Vest-Europa, USA og Moskva byrja å strøyme til landsbyen. Årsaka var ikkje ei atomulykke, ein flystyrt eller nokon annan katastrofe. Grunnen til at folk som tidligare neppe ville ha funne Kolahalvøya no reiste hit for å fortelje om staden til lesarar og sjåarar, var eit kunstverk som blei laga her, nærare bestemt spelefilmen Leviathan av den russiske regissøren Andrej Zvjagintsev.

Som første russiskspråklege film sidan Brent av solen (1994), vant Leviathan prestisjetunge prisar som Golden Globe Awards. Filmen blei i tillegg nominert til Oscar i kategorien årets beste utanlandske film. Det bortgløymte og forfalne fiskevêret Teriberka blei plutseleg verdskjent. Men herostratisk, for Leviathan er ein usedvanleg mørk, samfunnskritisk tragedie.

I starten av filmen bur hovudpersonen Kolja med den vesle familien sin i eit vakkert hus ved elva Teriberka, rett på andre sida av brua som fører inn til landsbyen. Men styresmaktene vil ekspropriere huset, fordi dei skal sette opp ei kommunikasjonsmast, blir det opplyst. Ikkje berre er erstatninga som blir tilbydd, latterleg lita. Viktigare er det at familien trivst der han er, i det romslege og vakre gamle huset på den beste tomta i landsbyen. Familien har budd her i generasjonar. Kolja vil absolutt ikkje flytte, og tar opp kampen. Mellom anna engasjerer han ein gammal venn, som er advokat i Moskva.

Det er ei klassisk historie – også i russisk litteratur – om den vesle mannens kamp mot staten. Handlinga viser tilsynelatande alt som er gale i dagens Russland: maktmisbruk, inkompetanse, alkoholisme, sjølvmord, råskap, vonløyse, kynisme og korrupsjon i alle avskyggingar blant politikarar, politifolk, biskopar og dommarar. Frå første scene får nok sjåaren ei kjensle av at denne filmen, som mange kritikarar har kalla eit meisterverk, ikkje har nokon happy ending. Kolja har ingen sjanse til å vinne kampen mot systemet, han manglar det meste, inkludert gode kontaktar og sjølvkontroll. Som om nettet til styresmaktene ikkje var motstand nok, synest eit lagnadsnett å snøre seg saman rundt Kolja.

I filmen ser vi stadig skjelettet av ein stranda kval. Tittelen spelar openbert på den bibelske Leviathan, havmonstret i Jobs bok, der ein rettskaffen mann blir utsett for mange prøvingar. «Ingen er så uvørden at han vekker Leviathan» (Jobs bok 41,1). For filosofen Thomas Hobbes (1588–1679) var Leviathan som kjent symbolet på staten. Samfunnskontrakten går ifølge Hobbes ut på at vi alle må gi opp fridomen vår til staten, for at han skal opprette eit valdsmonopol. Til gjengjeld skal vi få tryggleik frå anarki og vilkårlege overgrep. Men det er nettopp det Kolja blir utsett for. Samfunnskontrakten blir altså broten.

Mange russarar såg filmen, som faktisk blei støtta av det statlege russiske filmfondet og vist på kino i Russland, som eit direkte åtak på nasjonsbyrgskapen. Andre gjekk endå lenger, og såg ein konspirasjon orkestrert av utanlandske krefter som ville Russland vondt. Filmen, regissøren Zvjagintsev og skodespelarar blei angripne av medlemmer av den russiske regjeringa, og av lokale styresmakter i Murmansk, for å være løgnaktige og upatriotiske.

Mange frå utanlandsk media tok turen hit midt på vinteren, medan isande polarstormar sveipa over det karrige landskapet. Her var det nok å skrive heim om. Teriberka blei ofte framstilt som den verste plassen i Russland, og konkurransen om denne tvilsame tittelen er som kjent hard. New York Times’ lange reportasje byrjar med at leiaren for lokaladministrasjonen gjer det klart at ikkje alle dei knapt tusen innbyggjarane i området er alkoholikarar eller deprimerte, og at ingen har gjort sjølvmord – i alle fall ikkje i det siste.

Når eg no går rundt i Teriberkas gater, viss ein kan kalle dei gater, veit eg kva dei fleste som bur her, meiner om filmen. Dei liker han ikkje, og journalistane som kom, fekk høyre at innbyggjarane ikkje kjenner seg att, at det berre er ein film og at han ikkje handlar om dei.

Samtidig som filmen spelte på klisjear om Russland, er det liten tvil om at Teriberka var – og er – ein plass med alvorlege problem. Folk bur i en postsovjetisk slum med stor arbeidsløyse, små framtidsutsikter og mykje fattigdom med tilhøyrande sosiale lidingar.

Filmen skapte ein ny dynamikk rundt plassen. Om ikkje anna var han no på kartet, og ikkje usynleg. Kunne kanskje all merksemda til og med føre noko godt med seg? Sjølv om filmen skaper eit dystert bilde, går handlinga føre seg i eit arktisk landskap som mange vil kalle tiltrekkande. Det er store, einsame bukter, nakne fjell, eit skiftande lys over eit mektig svart hav, litt som i August Strindbergs målarstykke. Landskapet er brutalt, men reint og vakkert, i motsetning til menneska, som ofte både er svake og vonde.

Teriberka har trass alt noko som skil staden frå alle andre: Det er det nordlegaste punktet ein kan komme med bil i den europeiske delen av Russland. Dessutan ligg Teriberka ved havet. Andre stader langs kysten av Kola er i praksis utilgjengeleg, fordi dei er militære soner.

Ikkje lenge etter at filmen blei kjend, kunne rådyre bilar med framande folk utanfrå, kanskje frå Moskva, plutseleg rulle rundt i Teriberkas holete gater av sand. Ingen visste kva gjestane pønska på. I vinter dukka det opp ei gruppe kinesarar. Dei var turistar og ville sjå nordlyset. Men korleis hadde dei funne vegen? Er det nokon som driv og trekker i trådar i bakgrunnen?

Alt i 2015 arrangerte det private Moskva-selskapet LavkaLavka festivalen New Life i Teriberka. Han blei presentert som eit direkte svar til Zvjagintsev og filmen hans. LavkaLavka hadde openbert politisk støtte frå styresmaktene i Murmansk, og truleg gode kontaktar i Moskva.

No er festivalen blitt arrangert for tredje gong. I tre dagar i juli var det konsertar og diverse aktivitetar som er in blant folk frå Moskva, som alternativ mat, workshops, friluftsliv og debattar. For mange av dei tre tusen gjestane som hadde reist den lange vegen til Teriberka, var nok høgdepunktet teknofesten i vill arktisk natur under ei raudglødande midnattssol.

I lavvoen som står midt i Teriberka, nett der festivalen blei arrangert, og som er sett opp av nordmenn med eit spesielt føremål (som vi skal kome tilbake til), snakkar eg med ein ung mann som deltok på festivalen. Mannen – la oss kalle han Oleg, for han vil ikkje ha etternamn eller bilete på trykk – er mildt sagt skeptisk til haldninga festivalleiinga har til dei lokale. Ingen lokale artistar deltok, det var absolutt ingen samtale med eller kontakt mellom moskovittane og folk i Teriberka. Arrangørane viste ikkje den fjernaste interesse eller medkjensle overfor dei som faktisk bur her. Oleg samanliknar heile greia med både ein invasjon og ein kolonimentalitet. Alt dei sat att med, var søppelet.

Hos Oleg og andre eg snakkar med, opplever eg ei frykt. Dei er redde for å bli utnytta av folk som tar seg til rette med den største sjølvfølgje, og som reknar med at lokalbefolkninga er glad for at noko skjer, nesten same kva. Mangelen på informasjon gir grobotn for rykte, og det som kanskje er ein konspirasjonsteori: LavkaLavka, eller interesser bak der igjen, har skapt festivalen for å få blest om staden, og kanskje auke interessa frå investorar. Delar av den gamle bygningsmassen skal rivast, og LavkaLavka har lagt planar for han.

Dette ryktet har fått vatn på mølla etter årets festival, der konsulentar og stadutviklarar faktisk presenterte ulike scenario for Teriberka. Eitt av scenarioa gjekk ut på å gjere staden om til ein gigantisk turistmaskin med plass til fleire tusen turistar. Ifølge desse planane skulle det bli bygt ein Ethnic Village (på tomtene der heimane til dei innfødde ligg), bli oppretta Zones of Silence (der det ikkje var anna enn stille før turistane sjølv kom), ein Eco tourist camp, treningssenter, restaurantar og sjølvsagt hotell og hytter.

Spelefilmen Leviathan handlar om at ein lokal mann misser heimen og det meste elles, etter å ha blitt utsett for grove overgrep av dei med makt. Er det same i ferd med å gjenta seg i røynda, berre i mykje større skala, og no på grunn av den sterkt samfunnskritiske filmen? Vil store delar av landsbybuarane miste heimane sine, fordi forretningsinteresser i Moskva er blitt merksame på staden etter å ha sett Zvjagintsevs film?

Oleg og andre eg snakkar med, mistenker i alle fall at det er ein prosess på gang, der forretningsmenn frå Moskva og regionale politikarar legg planer over hovudet på dei. Ifølge dei verste konspirasjonane er Teriberkas befolkning tiltenkt éin funksjon: å tilby billig arbeidskraft. Ei normalt god månadsløn i Teriberka og Lodeinoje er om lag fem tusen kroner, som berre rekk til husleige og mat. I Murmansk er løna om lag tre gonger høgare.

Denne versjonen kan – nær sagt dessverre, sidan konspirasjonar gjer verda til ein ordna og oversiktleg stad der brikkene fell på plass – ikkje vere sann. For rivingsplanane i Teriberka er ein del av eit landsomfattande føderalt program som blei sett i verk før filmen kom ut. Det mest sannsynlege er at turistbyplanane berre eksisterer på teiknebrettet, og kanskje det ikkje finst forretningsinteresser med store musklar bak LavkaLavka. Kanskje er det ikkje anna enn eit prosjekt gutar og jenter frå Moskva driv og leiker seg med om sommaren, for å ha fest og moro på ein eksotisk stad langt heimanfrå.

Men på andre sida: Kvifor er direktørane i LavkaLavka tilsynelatande dei einaste som veit nøyaktig kven som eig kva av land i gamle Teriberka? Då ein norsk forretningsmann for nokre år sidan forsøkte å kjøpe – han kjøpte – den nedlagde skulen, gjekk han inn i ei juridisk-byråkratisk hengemyr. For det blei klart at dei lokale styresmaktene som hadde selt han skulen, eigentleg ikkje hadde rett til det, fordi meir sentrale styresmakter var dei formelle eigarane. Kjøpet blei omgjort.

LavkaLavka må ha fått informasjon gjennom gode politiske kontaktar i Murmansk, som ikkje viser slike dokument til kven som helst. Kvifor?

Rykta svirrar om kapp med myggen, som ein stadig pustar inn i denne delen av verda om sommaren. Kanskje er noko heilt anna i ferd med å hende? I utkanten av landsbyen, austover, er eit enormt område sletta ut og gruslagd. Ingen veit kva som skal skje der heller. LavkaLavka – med namn etter eit gammalt ord som tyder «marknadmarknad» – snakkar også om å bygge ein saltfabrikk og ei bedrift som skal selje foredla moltebær. Men mange er skeptiske til det også. Lokale ekspertar meiner at salt som blir utvunne frå Barentshavet, er bittert. Salt frå vatnet i Kvitsjøen har betre kvalitet, seier dei.

Styresmaktene gir ingen informasjon om kva som er under oppsegling. Dei lokale er vande med at ting berre skjer, om noko skjer. Og då blir det som er bestemt, gjennomført med hard makt.

For innbyggarane i Teriberka er blitt presenterte for luftslott tidlegare. Shtokman-utbygginga skulle gjere Teriberka velståande; det ville bli eit femsifra tal på godt betalte arbeidsplassar like i nærleiken, og ei storstilt utbygging av infrastruktur. Direktørar frå Gazprom kom til Teriberka med kofferten full av investeringsplanar. Men det blei med ein ny anleggsvei austover, for Shtokman blei skrota. Vegen er no eit breitt, ope sår i landskapet, heilt til han endar rett i ein fjellvegg. Ingen har bruk for han.

Dei som ventar på dr. Stockmann, blir sannsynlegvis sittande lenger enn både Vladimir og Estragon.

I utlandet blei filmen Leviathan sett på som eit portrett av det russiske samfunnet av i dag. Men det er fullt mogleg å sjå han på ein annan måte. Reinskar ein bort det spesifikt russiske, har ein att ei kjerneforteljing som kunne utspelt seg mange stader. Denne versjonen handlar ikkje om Russland, men om korleis mange små, utsette stader i periferien blir behandla av sentrum, eller lokale krefter som har sentrums velsigning. Ikkje minst under eit nyliberalt regime der få ting er stabile, der det meste blir målt i kroner, og der destruksjon ofte blir omtala som ein «kreativ» aktivitet. Der lokalbefolkninga er gjort til passive mottakarar, og må vere glade for alt dei får. Der folk med makt og pengar har eit lett spel, og kan gjere som dei vil. Faktisk bygger historia i filmen på ei verkeleg hending, ikkje i Russland, men i USA. Regissøren har tilpassa hendinga til russiske tilhøve.

Som vi skal sjå: Vi treng ikkje å dra meir enn tjue mil vestover, til Vardø og Finnmark, for å finne norske periferiar som slit med mange av dei same problema som Teriberka.

Morten A. Strøksnes

Morten A. Strøksnes er forfattar og fast skribent i Dag og Tid.