Eskil Skjeldal

eskskje@online.no

Fatigue etter kreft: ei kjensle av å vere unormalt sliten. Ein kan miste minnet og slit med konsentrasjonsvanskar. Ein kjenner seg nedstemt og utilpass, er kraftlaus og slit med å finne ord og setningar. Sjølv det å gjere enkle val, kan vere slitsamt. Å lese er vanskeleg, for ein slit med kva som stod på førre side. Fatigue kan vere kronisk. Trøyttleiken går ikkje over ved svevn eller kvile. Det finst ingen kur mot fatigue.

Gyrid Axe Øvsteng var i ferd med å etablere seg som ein dramatikar vi kunne rekne med, då kreften kom og stal alt frå henne. Etter sju år utan tilbakefall ser det betre ut no: Ho blir offisielt friskmeld om tre år. Men behandlinga har kasta henne ut i utmattinga.

­– Kreft er ein alvorleg diagnose. Den sjuke går med eit alvor i kroppen. Kva er alvor for deg?

– Alvor er fråvær av det som ikkje er viktig. Eg er mor til to, eg er dramatikar og ven, eg har eit liv som skal levast. Men eg har også fatigue. Ofte har eg ikkje kraft til å vere noko av det eg skal vere. Då må eg skjere bort. Og det eg skjer bort, er det som ikkje kjennest viktig: ord som berre er ord, prat som aldri blir meir enn prat, samanhengar som mest er overflate. Eg spyttar på alt som ikkje er ærleg, også på meg sjølv når eg prøver å spele med. Eg veit ikkje om det har vore eit riktig val. Livet mitt har vorte eit alvorleg liv, og vi menneske har også eit behov for det som er lett.

Eg lurer på kva det å gå med noko slikt i kroppen i så mange år gjer med den fysiske forma til eit menneske.

– Eg synest eg har ein kul kropp. Vindskeiv, men kul. Han kan liksom klare alt, sjølv om ofte er ingenting. Kroppen vart utsliten av sjukdom og behandling. Det er naturleg. Men det som skjedde med hovudet, var verre. Eg omfamna ikkje vona og trua på at eg skulle bli frisk att, beskjedane var dårlege, og eg var for realistisk. Eg ville sjølvsagt bli frisk, men ein kan ikkje styre slike ting med viljen.

– Du var viss på at du skulle døy?

– Ja. Døy frå foreldra mine, døy frå ungane mine. Eg førebudde meg på ein tidleg død.

– Ingen kan vere førebudd på å ha noko så alvorleg i kroppen i så mange år. Korleis taklar psyken dette?

– Når kroppen er nede, følgjer psyken med. Eg tenkjer ikkje mykje på døden, eg er ikkje redd. Men det festna seg i hovudet at eg kom til å døy ung av dette, eg tok døden på forskot. Eg var hard mot meg sjølv både under og etter kreftbehandlinga. Eg hadde ein baby på den tida, og ein son som trong tryggleik. Eg hadde eit manus eg skulle skrive ferdig. Totalen vart at eg køyrde meg for hardt. Eg gjekk meir og meir inn i utmattinga, og den driv eg med enno. Legane seier at dette må eg leve med, men eg veit ikkje korleis.

– Er du deprimert?

– Eg veit ikkje heilt kva som er kva. Når eg ikkje klarar å møte folk, eller arbeide slik eg vil, når eg ikkje får til kvardagen og berre må kvile, blir eg nedtrykt.

Det går ikkje an å sjå eller merke at Øvsteng er utmatta. Ho verkar glad og nærverande. Men ho skjerpar seg. Ho fortel at utmattinga gjer at ho ikkje kunne trene i dag, når ho skulle møte meg også: Ho kan ikkje gjere to ting same dagen. Ho har røynsler med å gå med eit indre mørke, og med å vere i ei krise i svært lang tid. Samstundes verkar ho både observant og tenksam. Eg lurer på om ho har lagt merke til kunst som syner fram kor alvorleg ei krise kan vere for eit menneske, slik at andre menneske betre kan forstå den som lir?

– Eg kan ikkje hugse å ha lese eller sett noko som har fått meg til å tenkje at nett slik er det. Kanskje eg berre ikkje hugsar, eg gløymer så fort. Eller kanskje er eg feig og ryggar om eg kjem nær kunst som liknar på slik eg har det. Eller kanskje finst ikkje krisa mi i kunsten. God kunst er sterk og vakker, også den som er stygg. Eg tenkjer at krisa mi berre er stygg, og veik. Og sutrete. Kunst sutrar ikkje. Eg skulle gjerne løfta trongsynet mitt opp til noko som er kunst.

– Har du kjent på forakta for dei som er friske og lukkelege?

– Ja. Sjukdommen gav meg eit raseri den fyrste tida. Eg kanaliserte alt sinnet mot ein nabo, stakkars. Han stod på verandaen og bad, med hendene i vêret, han lovpriste Gud mens han røykte. Han køyrde bil dei få metrane til Rema, og eg tenkte: «Hallo? Det er utrettferdig at eg skal døy før eg er 37 år, og der står du og priser Gud og røykjer!»

No kan ho le av den komiske situasjonen. Og naboen fekk aldri vite om vreiden hennar frå naboblokka.

– Skammar du deg over forakta?

– No, kanskje, men ikkje då, for eg var sjuk. No er eg meir misunneleg på folk.

– På kven?

– På dei som kan jobbe, på dei som lever i eit parforhold, på dei som kan springe rundt og vere levande for ungane sine. På mitt verste misunner eg mest alle, alle som er det eg ikkje er, og gjer det eg ikkje kan. Og eg skammar meg djupt over mi eiga misunning.

Sjukdommen og tida etterpå leidde til samlivsbrot. Gyrid Axe Øvsteng fortel at sjukdommen gjorde henne einsam, og at ho trekte seg inn i seg sjølv.

– Alvorleg sjukdom avslører. Han avslører kjernen til den sjuke, kjernen til partnaren og om bandet mellom dei to er sterkt nok. Vi ramla ut på feil side av det som heldt oss saman: styrke og kjærleik, og kjensla av å vere to. Folk har sagt til meg at dei trekte seg unna meg fordi eg var så sterk. Eg vart hard av sjukdommen, ville klare meg sjølv, men det meiner eg var retten min: Det var slik eg overlevde. Eg ser no i ettertid at eg kan ha vore for hard. Røynsla mi er slik: Det er lettare å vere sjuk enn å stå utanfor. var hardleik, sinne, kompromissløyse. Det var superkreftene mine. Dette var det ein måtte tole om ein skulle elske meg.

Om du hamnar i sorg, anten det er etter eit dødsfall, alvorleg sjukdom eller skilsmisse, vil du raskt merke kva du tyr til når krisa råkar. Somme har gode vener og familie, andre nyttar rusmiddel eller sex. Andre nyttar naturen. Om ein ikkje nyttar noko, trugar desperasjonen. Kva nytta Øvsteng?

­– Eg nytta ingen og ingenting. Men eg var jo dum, då, for dess dårlegare eg vart, dess vanskelegare vart det å ta kontakt med folk. Det er ikkje vilje med i biletet når ei krise råkar, for når krisa kjem, blir ein berre meir seg sjølv. Eg har gode vener og familie, dei stiller alltid opp for meg, om eg vil. Men eg vil helst vere glad når eg er saman med dei.

– Kva med trua på Gud?

– Nei, det var ikkje naturleg for meg å søkje meg dit. Gud finst ikkje, ikkje i meg i alle fall.

– Men kva kan gjere dagen din litt betre enn elendig?

– Slikt som gjorde dagane mine bra tidlegare, har same evna no. Det leie, som eg ikkje eigentleg klarar å fatte, er at eg blir tappa av slikt som før berre gav energi. Men det er jo framleis godt. Eg må berre forsyne meg i mindre porsjonar. Treninga har fått ein stor plass. Ikkje fordi eg trener så hardt og mykje, men når eg brått klarar å løfte litt tyngre, er det som om eg ser ei lysning, eg får liksom smake på at framgang finst.

Det er mykje positivitet i kreftkrinsar: Ein skal ikkje vere trist, ein skal tru alt går bra. Vona og trua skal visstnok gjere noko med psyken og kroppen. Øvsteng er kritisk til dette positivitetsprogrammet.

– Då eg fekk beskjeden om at eg hadde kreft, fekk eg vite frå lækjaren at det betrar prognosen om eg klarar å vone. Men eg vona ikkje.

– Fekk du dårleg samvit eller skuld for den manglande vona di?

– Ja. Eg prøvde ei stund, å vone og tru, for eg ville ikkje ha det på meg at eg ikkje hadde gjort alt for å bli frisk. Men eg fekk det ikkje til og kjende at eg mangla noko eg burde ha, om eg ein god og glad kreftkrigar skulle vera. Kom eg til å døy fordi eg ikkje var optimistisk nok? Det er ein panisk positivitet i dette kreftprogrammet. Det er slitsamt, men også skummelt. Det fører til eit press for å vera noko ein ikkje er, midt oppi dette framande som heiter kreft. Det er ei tyngjande oppgåve å skulle vone seg frisk.

Alle kjenner til menneske som blir alvorleg sjuke eller får ei anna krise. Eg lurar på kva Øvsteng ville sagt til dei av oss som er usikre på kva vi skal gjere eller seie til den som får ei krise?

– Det er vanskeleg å lage reglar for slikt. Eg brydde meg ikkje særleg om kva folk sa, då eg sjølv var sjuk, men det betydde mykje for meg kva eg fekk lov til å seie. Å få lov til å snakke om sin eigen død utan å møte eit «huff, ikkje snakk slik». Det er ei fin gåve å gje til den sjuke. Kanskje kan du prøve å leggje frå deg di eiga redsle for døden, eller redsla for å miste, og tore å la samtalen gå dit han går. Ein får fort kjensla av at tankane ein tenkjer, ikkje er lov å tenkje, og at det ein føler, er feil. Då blir det einsamt.

– Sorga er som eit innsett tap, du veit du har mista noko du aldri kan få att. Kva kan eigentleg bøte på sorga?

– Eg har tapt mykje på å ha fått kreft. Eg har ei stor sorg. Men så har eg freista å tenkje: «Ja, eg har tapt mykje, men kva har eg fått av sjukdomen, då?» Eg har fått skarpare blikk for kva som er viktig. Diverre klarar eg ikkje å nytte det blikket til dømes i skrivinga mi: Når utmattinga er sterk, kan eg knapt arbeide. Konsentrasjonen er ekstremt dårleg. Eg kan ikkje lese bøker lenger. Eg kan ikkje gå ut og gjere fantastiske ting i verda. Eg klarar ikkje eingong å vere den mora som eg trur eg kunne vore, som kunne gjort noko godt for ungane mine. Eg er ikkje eigentleg eit menneske i verda, eg finst nesten ikkje. Eg har vorte mindre mor, mindre ven, mindre forfattar. Då kan eg liggje på sofaen og vere så innsiktsfull eg berre vil, for eg vil trenge mange år på å skrive det ut. Slik kjennest det. Men i glimt får eg dette: At om eg ikkje klarar å bøte på sorga, skal ho i alle fall få ein følgjesvein. Blikket. Når eg berre får krefter til det.

– Men om du måtte svare meg på kva krisa har gjeve deg, ville du då ha tenkt at her er ein naiv idiot som trur på klisjeen om at «det som ikkje drep deg, gjer deg sterkare», eller maktar du å sjå noko godt i alt det vonde?

– Eg har fått større evne til nyting, anten det er morgonkaffi, symjing i salt vatn eller sex. Eg nyt i fulle drag. Gode menneskemøte gjer meg euforisk. Eg har alltid vore god til å glede meg over slikt som er lite, men no gjer eg det som er lite, endå større. Det er vel ikkje verst! Sjølv om eg må kvile i tre dagar etterpå.

– Når krisa råkar, seier forbitringa til oss: Det skulle ikkje ha vore slik, du har fortent betre, dette er urettferdig. Har du kjent på det?

– Ikkje mykje. Eg har fortent betre, men eg har ikkje fortent betre enn andre. Det er ikkje urettferdig, det berre er. Eg var sint på dei friske fordi eg var sjuk. Etter sinnet kom sorga, ho er der framleis. Eg saknar sinnet, sinnet er i alle fall ei kraft, sorga er passiviserande. Livet treng ikkje vera godt, men det må vera i rørsle.

Øvsteng er ikkje redd for å døy. Men ho set ikkje pris på den manglande redsla:

– Redsle er også ei drivkraft. Når redsla for døden ikkje lenger finst, er ein nær resignasjonen. Eg tenkjer at det hadde vore enklare for meg å døy.

– Vil du døy?

– Nei. Det er bra at eg lever. Ungane kjem sannsynlegvis til å bli vaksne før eg døyr, det er eg glad for. Men denne utmattinga eg lever med, er nært på døden, eg finst nesten ikkje meir. Men eg finst.