Mor? Er du her?

Om lag midt i sentrum av Odda, halvvegs opp skråninga opp i Kremarvegen mot flata som heiter Bakke, der ligg ein fire etasjar høg murbygning. Det var i 1958 han blei sett opp. Han heitte fyrst Odda Hotel, så blei det Hotell Nord, sidan Sørfjordheimen Pensjonat.

Rundt tusenårsskiftet husa bygningen asylsøkarar, men etter plan for pleie- og omsorgstenester, godkjend i kommunestyret i mai 2009, blei han bygd om til 24 bueiningar for eldre, og det er ei av desse Yngve Dyvik har låst seg inn i. Han bur elles i Bergen, men har vore heimom nokre dagar for å helse på mora, men kor er ho? Ho er ikkje i stova, heller ikkje på kjøkenet.

– Mor?

Der kjem ho ut frå soverommet, ho stansar opp, stør seg til kjøkenbordet. Mørkblå genser, mørkblå bukser og i snor om halsen tryggleiksalarm. Ho runda 90 år i februar og bur her åleine. Det er nokre år sidan eg sist såg henne, men dette milde, melankolske blikket er lett å kjenne att. Ho ser på sonen Yngve, så på meg.

– Er det han Hallgeir?

– Ja, det er meg, ja.

– No hadde eg ikkje kjent deg att. Nei, no var du ikkje lik deg.

Det var hausten 1974 fru Dyvik blei klasseforstandar for bokmålsklassen 3c. Ho var den gong 42 år, hadde fire barn og eit slikt framandt drag i målet. Ho var ganske bestemt, skulle det vise seg, langt meir enn majlissbjørgo, som vi hadde dei to fyrste åra. Fru Dyvik skulle ha ro i klasserommet, men streng var ho ikkje, det var andre lærarar som var strenge.

– Det var nokre kvasse damer på skulen der, seier fru Dyvik.

Ho har sett seg i ein djup lenestol i kvitt skinn. Sonen Yngve er på kjøkenet og legg matvarer i kjøleskapet. Det er han som har ordna avtalen, for sjølv om ho klarer seg sjølv på alle vis, har alderen sett spor, og minnet er ikkje lenger som det var.

– Så du òg syntest nokre av dei var strenge?

– Ja, det var nokre eg passa eg meg for. Eg ville ikkje kome i konflikt med dei, nei.

Ho smiler. Det var nokre lærarar på Odda barneskule som vi elevane frykta. Den mutte N, til dømes, som hadde vore lærar i minst femti år, og endå meir frykta vi kona hans, fru N, som var ei furie med autoritet, eller fru S, som hadde eit slikt kvast og skulande slangeblikk der ho gleid gjennom gangane.

Dei lærarane frykta vi, men eg lurer på om ikkje dei òg frykta nokre av oss. Det var til tider eit tøft miljø på Odda barneskule på 1970-talet.

Når lærevanskane begynte, vakna rebellen i nokre. Dei blei trassige og munnfrekke. I friminutta barka elevar saman i eit virvar av slag og spark og naseblod, og dei gav seg ikkje før vaksne kom til.

Galningane i sjette klasse stakk utanfor skulegarden for å røyke og kunne skjelle mot lærarar, og vi høyrde om dei som hekta klasseforstandaren sin i ein knagg på gangen. Der hang han etter kragen til spott og spe. Desse barna frykta korkje melding heim eller å hamne på gangen. Nei, heller ikkje nedsett karakter i oppførsel eller å bli send til sjølvaste rektor Hans Bringedal hadde verknad.

Om desse elevane hadde lærarane mista grepet, dei hadde ikkje fleire sanksjonar. Det var berre å halde avstand – og halde ut – til dei kunne sende dei vidare til ungdomsskulen.

Vi som gjekk i 3c, fekk altså fru Dyvik, med dette uvande målet. Ho sa ej i staden for eg, hjemme i staden for heime, ho mangla o-endingar i hokjønnsord, og ikkje kunne ho skarre. Eg hugsar ei historie ho fortalde fleire gonger om seg sjølv, og det var nok under krigen. Ho fekk brødskive med oppskoren pølse, og for å spare lengst muleg, skauv ho pølsa føre seg.

­– Hugsar du det, ja. Det var under krigen, ja, og ein var heldig om ein fekk tak i noko slikt då.

Jorunn Dyvik kom frå den vesle bygda Kjerstad på Lepsøya, det er ei av øyane nord om Ålesund. Faren Ingvald Lausund eigde fiskeskøyta «Odd» og fiska på Shetland, Færøyane og Grønland, mens mora Henninge stelte hus og heim, og såg etter dei åtte barna. Fem systrer og tre brør, og Jorunn var nummer sju.

– Far las mange bøker og hadde alltid drøymt om å utdanne seg. Men han blei tidleg foreldrelaus, så han fekk aldri meir enn folkeskule. Eg trur det var derfor han var så oppsett på at vi barna skulle få oss utdanning.

Det var to skular på Lepsøy den gongen Jorunn Dyvik vaks opp, og i klassen hennar var dei ti elevar.

– Når eg tenker tilbake på mine eigne lærarar, så sette nokre av dei spor. På ulike vis. Eg hadde ei kjekk lærarinne i fyrste klasse, ho kom frå Huglo i Sunnhordland. Karen Huglen heitte ho og var ei snill og god lærarinne. Henne hadde vi berre i fyrste klasse, så reiste ho vidare. Etter henne fekk vi mykje rart. Veldig mange vikarar. Ein hjelpeprest var vikar, nei, det var mykje ulikt. Dette var ute på ei øy, veit du, og det var ikkje lett å få flinke folk. Spesielt ikkje under krigen.

Det var då Noreg blei okkupert, dei fekk Ivar Kleiva. Han blei eksaminert frå lærarskulen på Stord i 1926, og etter ei tid nordpå kom han til Lepsøy.

– Kleiva brydde seg lite. Han sette oss til å skrive avskrift, det var det skuledagen bestod i, eller at vi skulle rekne. Han sat framme ved kateteret og putla med sitt. Han var flink til å teikne og skjere i tre, og det var alltid mykje rusk rundt kateteret. Og så skreiv han, og imellom las han høgt det han hadde skrive.

Ivar Kleiva skulle skrive fleire barnebøker og er far til biletkunstnaren Per Kleiva.

Etter folkeskulen reiste Jorunn Dyvik til fastlandet og gjekk realskulen på Sjøholt. Ho var 15 år og budde på internat.

– Der var det strengt. Klokka åtte skulle alle vere inne.

Ho ville fortsette på gymnas, men då sette mora foten ned.

– Ho syntest eg var så lita og tynn, og meinte at eg måtte legge på meg før eg fekk reise.

Ho reiste heim att til Lepsøya, til mora meinte at ho var stor nok, og fekk begynne på Firda landsgymnas på Sandane i Nordfjord.

– Eg trur eg var den fyrste jenta frå Lepsøya som tok artium.

Det var på skulen på Sandane ho trefte Frøystein Dyvik. Den mørke, høgreiste ungdomen var frå Florø, der faren var rektor på realskulen.

– Og så skulle det vere slik friluftsdag på skulen, der vi skulle til fjells. Og då gjekk eg saman med gjengen han høyrde til. Og etter det blei vi småkjærastar, då.

Ho hadde funne sin følgjesvein i livet, og då Frøystein reiste vidare til Norges tekniske høgskole i Trondheim, følgde ho etter, det vil seie, ho byrja på lærarskulen i Levanger.

– Kvifor lærar?

– Ja, det kan du seie. Eg ville eigentleg bli fysioterapeut, men har alltid vore glad i ungar, og det hadde nok med det å gjere. Og viss eg skulle ha med Frøystein å gjere, var det greiast å vere lærar.

– Korleis då?

– Ein lærarjobb kunne eg få same kor han slo seg ned.

I april 1956 kunne ein lese i Firda Folkeblad at lærarskuleelev Jorunn Lausund, Kjerstad, var blitt trulova med kjemistudent Frøystein Dyvik, Florø. I desember same år gifta dei seg på Hotel Noreg i Ålesund, og med det blei ho fru Dyvik. Mens ho venta på at Frøystein skulle bli ferdig med si utdanning, tok ho seg jobb på barneskulen Kalvskinnet i Trondheim.

– Men desse trondheimsjentene var ikkje så enkle å ha med å gjere. Dei var litt småfrekke. Eg var nok for beskjeden for dei.

I 1958 fekk dei dottera Siri, og året etter kom sonen Geir. Og då Frøystein var ferdig utdanna kjemiingeniør, flytta familien til Sauda, der han fekk jobb på manganfabrikken Electric Furnace Products Company Ltd. Ho blei lærar på Fløgstad barneskule. Sonen Pål blei fødd der i Sauda, og det siste barnet, Yngve, han blei fødd odding.

For etter seks år i Sauda fekk Frøystein ny jobb, denne gong på laboratoriet til Det Norske Zinkkompani i Odda. Dei hadde knapt flytta inn i leilegheita før det banka på døra. Det var rektor Hans Bringedal, sjølvaste.

– Han stod på døra to dagar etter at vi var komne til Odda, og skulle ha kloa i meg. Han hadde høyrt at eg var utdanna lærarinne, for dei hadde ein del lærarar som ikkje hadde noka utdanning.

Og slik hamna ho på lærarrommet til den gamle barneskulen frå 1912, og slik var det våre vegar møttest i 1974.

– Din klasse var den fyrste eg hadde heilt opp, seier Jorunn Dyvik.

– Heilt opp?

– I Odda var det alltid slik at lærarinnene hadde elevane dei tre fyrste åra, og så tok lærarane over.

– Kvifor var det slik?

– Lærarane ville ikkje ha fyrsteklassingar. Men eg syntes det var keisamt å gå tilbake til fyrste klasse etter berre tre år, og vi var fleire lærarinner som kravde å få ha elevane heilt opp, så det blei forandring på det.

Vi fylte ni år det året vi fekk fru Dyvik som klasseforstandar, og før kvar time stilte vi opp framfor døra. Gutane på ei side, jentene på hi, og alltid slapp jentene fyrst inn. Eg skjøna aldri kvifor, for i alfabetet kom g før j. Det var i tredje klasse vi lærte å gonge, og dei to multiplikasjonstabellane stod trykte på baksida av timeplanen frå Hansa Bryggeri. Slik lærte vi tidleg slagordet: «Hansa – for enhver tørst».

Vi blei introduserte for det metriske systemet, kilo og gram, meter og centimeter, for kroner og øre, og lærte oss å rekne ut rabatt. Der sat vi bøygde over dei slitne pultane med hakk og skar og tusjflekkar, og eit hòl som var til blekkhus.

Det var dei store vindauga som det alltid trekte frå, og vi lærte at når brannalarmen gjekk, måtte vi alltid hugse å lukke vindauga. Det var kateteret med blyantkvessar med sveiv, og karta som vi kunne trekke ned: Norden, Europa, verda og Palestina på Kristi tid, med Samaria og Judea, og ei stipla line som synte israelittane si vandring ut av Egypt.

Det var lukta av brent støv frå filmapparat, sur mjølk, våte klede og krit, det var lyden av stolskraping, skuleklokka og knusktørre svampar over tavla, og ein gong eg blei send ut for å væte svampen i utslagsvasken i gangen, klarte eg å ta feil dør på veg tilbake og hamna i naboklasserommet. Eg stod langt inne i rommet før eg raudnande oppdaga kor eg var, og det hånlege latterbrølet som trefte meg, plaga meg i fleire månadar, ja, år, faktisk.

Eg lurer på om den opplevinga sit i meg framleis.

Til nokre timar hadde frøken vore på materialrommet og kom med plansjar av potetplanten med rotsystem eller dei indre organa med hjarte og lunger, men det beste var når ho kom trillande med filmapparatet og vi fekk sjå filmar om skogsdrift og trålfiske, med titlar som Glimt fra plogens historie og Citrusdyrking i Israel. I lekse måtte vi skrive ti «eg veit»-setningar: Eg veit at dei dyrkar appelsin i Israel. Eg veit at dei dyrkar sitron i Israel. Eg veit at appelsinen er søt. Eg veit at sitronen er sur. Eg veit at det er varmt i Israel…

Og så var det diktat, og vi brukte mykje tid på skilnaden mellom k-lydar, kj-lydar og skj-lydar: «Jeg kjenner ei kjekk jente. Hun hjelper mor på kjøkkenet. I dag så jeg henne hos kjøpmannen. Hun hadde kjøpt en stor pakke med kjøtt.» Eller: «Hver søndag kimer det borte fra bakken. Der ligger kirka.»

Vi sat med fingrane hardt om fyllepennen og skreiv stil med formskrift eller løkkeskrift, og fru Dyvik skreiv kommentarar med raud penn. «Koselig fortalt! Men skrifta di er vond å lese.» Eller: «Du kan skrive penere enn dette!!!» Innimellom ser eg at eg har tatt meg på tak, og då har ho teikna eit smilefjes.

– Likte du å vere lærar?

– Ja, men det har vore krevjande. Eg sleit mykje med kva som var riktig å gjere.

– Korleis då?

– Det var mange ungar som ikkje hadde det greitt heime. Fedrane jobba skift på fabrikkane, og ungane la seg seint og kom trøytte på skulen. Ikkje hadde dei ete frukost, og mange kom utan matpakke. Midtvinters gjekk dei i slike tynne jakker, utan lue og vottar. Regnklede hadde dei ikkje. Og kor mykje skulle eg som lærar blande meg?

– Dei blei ditt ansvar?

– Ja, men eg blanda meg ikkje før det var sårt naudsynt. Eg hadde alltid knekkebrød på lur, som eg smurde til dei, men eg syntest aldri eg fekk gjort nok. Det vesle eg gjorde, måtte eg gjere skjult. Eg ville ikkje at dei andre elevane skulle sjå det.

Til sommaravslutningane blei vi alltid inviterte heim i hagen til fru Dyvik. Dei budde i eit stort, moderne hus med flatt tak, og det var instrument i alle rom, for det var ein musikalsk familie.

– Eg syntest det var viktig at elevane skulle vite noko om meg også, men så var det enkelte lærarar som blei fornærma over at eg tok dykk heim. Det skulle vere ein distanse, meinte dei. Eg fekk reprimande for det. Smurde eg loff med bananskiver då?

– Ja, du gjorde kanskje det?

– Det brukte eg å gjere. Eg kjøpte spiralloff, og masse bananar, det var det som det gjekk i.

Odda, 1978. Det var fredag, det var juni, og for siste gong delte fru Dyvik ut den lyseblå vurderingsboka. Det var berre to karakterar den gongen, «tilfredsstillande» og «kan bli betre». Eg bladde opp og konstaterte at dei sju svarte kryssa stod der dei skulle, tilfredsstillande i alle fag. I orden fekk eg «meget bra», og i åtferd «svært bra», eg var rett og slett ein triumf for heim og skule.

I kolonnen «Generelle uttalelser» skreiv fru Dyvik: «Hallgeir er en grei, snill, hjelpsom, og på alle måter positiv elev. Stort sett er arbeidsinnsatsen god og framgangen jevn.» Det er eit atterhald i dette stort sett, eg ser jo det, og ved sida av «Forming og praktiske aktiviteter» har fru Dyvik skrive direkte til meg: «Skrifta di er ikke tydelig nok, så det må du arbeide med.»

Husa på Lepsøya står tomme no, skulane er nedlagde. Syskena blei spreidde over heile landet. Det er berre ein bror som lever, han bur på Tingvoll. På same vis har hennar eigne barn flytta frå Odda. To bur i Bergen, ein på Voss, og så var det Siri som utdanna seg til lege og flytta til Haugesund.

– Veit du det at vi har mista Siri?

– Ja, det høyrde eg. Kondolerer.

Ho døydde av kreft i mars, 62 år gamal.

– Det var trist. Det er veldig vondt å miste ungar. Og vondt for jentene til Siri. Ho var så utruleg flittig med handarbeid og sette seg aldri ned utan å ha noko i hendene. Ho var så flink til å besøke meg. Men eg klarte ikkje gå i gravferda hennar. Eg orka ikkje, rett og slett. Det ville eg ikkje oppleve. Og Frøystein… han er så redusert, så han kunne jo ikkje.

Tidlegare budde dei saman i leilegheita, men då Frøystein fekk Parkinsons sjukdom, flytta han inn på Bokkotunet.

– Han må ha hjelp til alt no. Eg besøker han så ofte eg kan. Det hender at eg kjem dit og så sit eg der og pratar, og plutseleg så søv han. Og då seier dei, desse damene der: «Veldig rart kor han slappar av når du kjem.»

– He-he.

– Det er eit sakn at han ikkje kan vere her med meg. For vi har hatt det godt saman, aldri usemje, og aldri har vi krangla. Eg trur vi er like der. Når det er noko vi er ueinige om, så synest vi ikkje det er verdt ein krangel. Då legg vi inn årene begge to.

– Har du trivest i Odda?

– Ja då. Eg har trivest her, eg har det. Men eg har i grunnen ikkje kjent etter, for eg har tatt det som sjølvsagt.

– Kva då?

– At eg skulle trivast.

Framhald neste veke.
Då skal vi til Odda ungdomsskule.