Tekst og foto:

Per Anders Todal

peranders@dagogtid.no

Vågekvalen er ei stillferdig kjempe. Han kan bli over ti meter lang og ni tonn tung, likevel er han vanskeleg å få auge på. Blåsten hans er nokre korte pust som knapt er synlege i lufta, ikkje ei mektig dampsøyle som blåsten til storkvalane. Vågekvalen skyt ikkje sporden i vêret når han dukkar, slik spermkvalen gjer, og han har ingen ruvande ryggfinne, slik spekkhoggaren har. Det vesle vi menneske ser av han, er ein mørk rygg som rullar som eit hjul i vasskorpa i to–tre sekund, så er han borte att.

Men eit slikt lite glimt eit par hundre meter borte var nok for den røynde kvalfangaren Svein Stormark denne maimorgonen i Nordsjøen. Etter to timar med stille, meditativ speiding over fiskebanken kalla Engelsk Klondyke, slår stemninga heilt om på kvalskuta «Olavson». Det er som om nokon har sett straum på dei fire kvalfangarane. Olav Husa kliv ned frå tønna kjapt som eit ekorn, monterer ein granat på harpunen og inntek posisjonen sin bak kanonen. Faren Oddvar Nilsen Husa styrer «Olavson» i retning av dei små krusingane etter kvalen, og ein underleg katt og mus-leik er i gang.

Det er ein eigen kunst å tenkje ut kor kvalen kjem til å dukke opp neste gong, og å manøvrere skuta i posisjon til å få inn eit skot. Vågekvalen er gjerne under i fem minutt før han må opp for å puste, iblant i nærare ti minutt. På den tida kan han kome langt. Dette er eit av dei raskaste dyra i havet.

– Der går han igjen, ropar Paul Knapskog oppe frå tønna. Denne gongen ser eg òg kvalen, kanskje er han 150 meter borte no.

Oddvar prøver å leggje ein kurs som kryssar kvalen sin. Skyttaren skal helst få kvalen frå sida, det gjev dei beste sjansane til å råke slik han skal: I brystregionen, litt bak hovudet, der eit treff med granatharpun nesten alltid gjev dødeleg skade. Granaten inneheld 50 gram med det kraftige sprengstoffet pentritt, nok til å slå ut hjarte og hjerne og drepe kvalen på ein augneblink. Og om harpunen råkar ryggrada, er kvalen òg død.

Men sjølv for Oddvar Nilsen Husa, med 52 sesongar bak seg, er det ikkje alltid lett å få ein kval dit han vil ha han. Brått dukkar kvalen opp på styrbord side av båten, lenger borte enn i stad, og altfor langt unna til å skyte. Så blir han borte. Stilla senkar seg over «Olavson». Ti minutt går, femten minutt går. Eg går ned i byssa og set over ny kaffi.

Medan eg er nede, høyrer eg eit nytt rop oppe på dekk. Kvalen er attende, jakta er i gang att. Vi er nær han no. Olav står breibeint bak kanonen i intens konsentrasjon, kroppen hans er som ei spend stålfjør. Paul og Svein dirigerer skyttaren oppe frå tønna, dei har langt betre sikt ned i vatnet der oppe frå. Olav treng å vite på førehand kor kvalen kan kome opp for å puste, så han er klar til å skyte når han kjem.

– Eg ser han ikkje, ropar Paul.

Kvalen har gått djupare enn auget kan sjå. Igjen går minutta. Plutseleg kjem han opp på babord side, berre ti–tolv meter frå baugen. Eg bur meg på smellen, men kanonen peikar litt over mot styrbord, og Olav rekk ikkje få kvalen i sikte før han går ned att.

Oddvar dreiar skuta mot babord. No er kvalen godt synleg frå tønna, og Paul kan findirigere skyttaren. Neste gong kvalen skal trekkje pusten, er Olav klar. To minutt over halv ni smell det. Eit blaff av røyk fyk ut frå kanonmunningen, det pip i øyrene mine. Harpunen slår ned i vatnet, borar seg gjennom kvalkroppen og fyk ut i vassflata på andre sida. Tauet – dei kallar det løpar – flyg ut av kassen med ein fart på 90 meter i sekundet. Granaten eksploderte inne i bukhola på kvalen slik han skulle, og sjokkbølgja drap dyret momentant. Kvalen gjer eit underleg knekk oppover med hovudet, og det er over. Olav ser letta ut.

– Det er alltid godt å få inn den første, seier han.

Oddvar ser på meg etterpå, han smiler litt.

– Kjende du det? spør han.

Han seier ikkje kva «det» er. Men eg skjøner kva han meiner. Sitringa i kroppen, ei underleg spenning av eit slag eg ikkje har kjent før. Dette liknar ikkje på fiske.

– Ja, seier eg.

– Første gongen eg fekk vere med da far min skaut ein kval, var eg berre gutungen. Eg gløymer det aldri. Eg skalv som ein fisk etterpå, seier Oddvar.

Harpunen har mothakar som ein dregg, og held den døde kvalen fast når vinsjen halar han inn. Olav og Paul kastar eit tau kring sporden, kvalen må inn med bakenden først. Så blir dyret sakte vinsja opp på trelemmane som er lagde utover dekket. Olav set ei fille i endetarmen på kvalen for at dekket ikkje skal bli tilgrisa. Ei kvalskute er ei blanding av fiskarbåt, krigsskip og mobilt slakteri, og slakting av døde pattedyr stiller andre krav til hygienen enn fiske gjer. Olav gjer nokre raske snitt i kvalen med kniv, rask utbløding gjev betre kjøt. Sjøen blir raud langs skutesida. Havhestane flokkar seg kring båten og ventar på spekkslintrene som skal kome. Så byrjar flensinga.

Karane brukar ikkje dei langskafta flenseknivane eg assosierer med kvalfangst, men knivar med avrunda, store blad. Vinsjen held det glatte, glinsande kvalskinnet stramt medan dei skjer, det slepper skrotten forbausande lett. Kjøtet er mørkt, stint av hemoglobin som let kvalen klare seg lenge utan oksygen. Det dampar av den varme skrotten. Vågekvalen har same kroppstemperatur som mennesket. Karane skjer kjøtet i digre lunsar på eit par hundre kilo kvar. Spekket går i sjøen saman med skinnet, det finst ikkje kjøparar til det.

– På 70-talet fekk vi eksportert spekket til Japan. Da var kvalfangst bra butikk, forklarer Oddvar.

Eksporten av spekk stogga opp fordi mange kvalar hadde for mykje kvikksølv, dioksin og PCB i feittet. Dei einaste norske kvalfangarane som får selt spekk til Japan no, er Myklebust-brørne på Harøya, som testar spekket for miljøgifter og har fått ein eigen eksportlisens. Dei sel òg kvaltunge og kvalspord til Japan for gode prisar: Tunga er rekna som ei delikatesse, og sporden har status som potensmiddel der aust. Myklebust-brørne er dei klart største norske kvalfangarane. Båten deira, «Kato» på 38 meter, er nesten dobbelt så stor som «Olavson», og i fjor tok dei nær ein fjerdedel av den totale norske fangsten på 591 dyr. Om norsk kvalfangst skal ha ei framtid, er det kanskje slik stordrift som må til.

Oddvar Nilsen Husa og dei andre karane på «Olavson» må nøye seg med det dei får for kjøtet. Minsteprisen på mottak er 34 kroner kiloen. Denne kvalen er nesten sju meter lang, og gjev kring 1200 kilo kjøt. Om dei reinskjer, pakkar og sel kjøtet sjølve, får dei ei grei timeløn for arbeidet, men ikkje meir. Kvalfangst er inga gullgruve.

Jobben med flensinga går unna på halvannan time. Kjøtlunsane får liggje på lemmane under ei presenning for å kjølast og mørnast, så er det ut for å leite att. Medan Olav gjer klar kanonen, blir eg med Paul opp for å speide. Tønna er tolv meter over dekket, og eg ville ikkje likt klatreturen opp leideren i ein kuling, men med berre lett bris frå nord går det greitt. Tønna duvar roleg med dei svake dønningane. Vi står rygg mot rygg, let blikket gli over sjøen og snakkar sakte om livet.

For ungdomar frå Fedje var det i mange år normalen å dra ut på kvalfangst når dei var konfirmerte, men den vegen var stengd for Paul. Da han var ferdig på skulen, gjorde fangststoggen frå 1986 det umogleg. Dette er berre andre turen hans etter kvalen, og han har nybyrjargløden.

– Dette er som kokain, seier han.

– Har du prøvd kokain? spør eg.

– Nei. Sambuaren min arbeider med rusomsorg, så det ville ikkje teke seg ut, seier han.

Litt før elleve er kvalen der att, og det er Paul som ser han, kring 300 meter borte på styrbord side. Denne kvalen ser ut til å søkje seg mot båten. Somme vågekvalar gjer dette, dei er nyfikne dyr. At alle kvalar er intelligente, er truleg ein myte. Hundre år med fangst ser ikkje ut til å ha lært vågekvalane noko særleg. Og i høve til kroppsstorleiken har rotter langt større hjernar enn vågekval. Men kvalane er mykje vakrare, det skal dei ha. Frå tønna ser eg den smekre kvalkroppen gli mot «Olavson». Dei karakteristiske kvite sveivene lyser i vatnet; dei er restar av frambeina som vart overflødige da forløparane til dagens kvalar forlét landjorda for kring 50 millionar år sidan. Den vektlause elegansen kvalen rører seg med, får meg igjen til å lure på om ikkje sjøpattedyra gjorde det rette valet.

Nyfikna til denne kvalen gjer han til eit vanskeleg mål. Han glid under kjølen fleire gonger, og «Olavson» er ikkje laga for å snu på ein femøring. Men til slutt kjem han sigande framfor baugen frå styrbord side, kring femten meter unna. Igjen råkar Olav nett der han skal: daudskot. To kvalar, og klokka er berre kvart over elleve. Dette er bra fangst. Rekorden til Oddvar er sju kvalar på ein dag.

Eg har lite å bidra med når det gjeld flensing. Medan karane byrjar å vinsje kvalen opp på dekk, kliv eg opp i tønna for å speide. Om det dukkar opp ein ny kval før dei er ferdige med den siste, går dei etter han, har Oddvar forklart. På det meste har han hatt tre døde kvalar hengande langs skutesida.

Utsynet over Nordsjøen er mektig, kloden krummar seg langs horisonten. Hovudet mitt er det høgaste punktet langs ei rett line mellom Lista og det nordlege Yorkshire. Sola skyt dei livgjevande strålane sine ned i den blå Nordsjøen. Vårbløminga er komen langt der nede i vatnet. Denne årlege eksplosjonen av planteplankton er livsgrunnlag for nesten alt som lever i havet: for raudåte og andre små krepsdyr, for tobis og sild som et raudåte, og for torsk, havsule og vågekval som et tobis og sild. Og solenergien som planteplanktonet har samla opp, får òg dieselmotoren på «Olavson» og resten av verda til det moderne mennesket til å gå rundt. Vi er ikkje langt frå Ekofisk-feltet, der det første oljefunnet på norsk sokkel vart gjort i 1969. Dei store reservoara med olje i berggrunnen under Nordsjøen stammar frå daudt plankton som sokk ned i eit grunt, varmt hav for kring 150 millionar år sidan, og vart liggande i tjukke lag på botnen utan å rotne fordi det ikkje var oksygen nok.

Korleis ser ein etter kval? Hovudet mitt panorerer sakte over det store blå. Blikket mitt er utrena, og eg skal vakte meg vel for å hyle i utrengsmål. Eg tenkjer på soga om den stakkars tyskaren Meincke, som var mannskap på ei av kvalskutene til Svend Foyn på 1800-talet. For Foyn var ikkje den vesle vågekvalen noko å hefte seg med, denne arten hadde for lite spekk til å kaste bort kostbare granatar på. Foyn var ute etter dei verkeleg store dyra: blåkval, finnkval, seikval og knølkval. Og det engelske namnet på vågekvalen, minke, har opphav i mobbing på arbeidsplassen: Meincke (førenamnet hans er ukjent) skal ha vore overivrig i tenesta på ei av kvalskutene til Foyn i Barentshavet. Når Meincke sat i tønna og speida, skal han ha brølt «kval!» kvar gong han såg ryggen på ein vågekval. Den arme mannen må ha vore ein ståande vits blant kvalfangarane, og vitsen vart ståande i den engelske ordboka.

Tid går, karane flensar, eg stirer på sjøen. Så er den svarte, rullande ryggen der, kanskje 300 meter unna. Ropet kjem nesten av seg sjølv, så underleg naturleg: «Kval babord»! Olav forlèt flensinga og går for å gjere klar kanonen, Oddvar går til styrhuset og tek opp jakta. Eg ser ut til å bli medskuldig i kvaldrap. Det kjennest underleg pirrande.

Men denne kvalen er annleis enn dei første. Han søkjer seg ikkje mot båten, og han vinglar og virrar ikkje. I staden set han fart rett mot nord, vi ser skumspruten stå kring hovudet hans når han bryt vasskorpa. Og så lenge kvalen held farten oppe og kursen stø, har ikkje «Olavson» ein sjanse til å ta han att. Ein vågekval kan ha ein maksfart på opptil 40 kilometer i timen, godt over 20 knop. Den gamle kvalskuta klarer ikkje særleg meir enn ti knop. Vi må late han fare. «Olavson» vender og går sørover att, til grunnene der Oddvar har sett store stimar med tobis på ekkoloddet.

Eg blir verande i tønna. På vegen sørover dukkar ein ny kval opp, eit par hundre meter framfor baugen. Eg let meg imponere over overfloda dette havet kan by på, som kan fø på alle desse store pattedyra. Og denne er verkeleg stor til vågekval å vere. Åtte meter, eller meir? Vi følgjer han ei stund. Olav står parat ved kanonen, men Oddvar er skeptisk. Om kvalane er for store, er dei vanskelege å handtere, og kjøtet er som regel dårlegare. Også denne kvalen får fare sin veg, og eg slepp å få eit kvalliv på rullebladet. Kan hende er det bra for karmaen min. Kva veit eg, anna enn at eg ikkje trur på slikt.

På dei lange rulleblada til Oddvar, Olav og Svein gjer det uansett fint liten skilnad når den tredje kvalen blir skoten i tretida. Olav får han på kloss hald, og også dette skotet er eit reint treff i bringa. Ein slank, liten kval, truleg framifrå mat.

Medan karane flensar, kokar eg graut nede i byssa. Først i femtida er dei ferdige med å flense, får vaska av seg og kjem ned for å ete. Det er det første måltidet deira sidan frukosten klokka seks. Slik er dette tilværet, og ingen av dei verkar prega av lågt blodsukker. Oddvar fortel om tida da kvar kvalskute måtte ha ein inspektør med seg for å sjå at fangsten gjekk rett for seg. Inspektørane var ofte unge veterinærar, og ofte damer.

– Det var ikkje så få av dei som vart gifte med kvalfangarar. Det var ein annan type karar enn dei var vande med, seier han og smiler.

I dag er det elektronikken som overvakar avlivinga. Ein sensor på skutesida registrerer både kvart skot med kanonen og tida det tek å få kvalen inn til båten. Om det er teikn til at avlivinga har teke for lang tid, må kvalfangarane forklare seg i etterkant. Kontrollen er der enno, men sjansen for flørt er borte. Ingen kvalfangar blir gift med sensoren sin.

Arbeidsdagen er enno ikkje over. Tre kvalar er bra på ein dag, men fire vil vere betre. Kring halv sju kliv Olav og Paul igjen opp i tønna, og Svein stiller seg i leideren. Refleksane frå den låge sola gjer det vanskelegare å sjå kvalen, men ikkje umogleg. Karane i tønna får auge på ein, og nok ei jakt byrjar. Denne forsvinn att, og eg går ned for å vaske opp. «Olavson» krinsar sakte rundt punktet der kvalen sist vart sett – etterpå får eg høyre at Olav faktisk hadde lukta kvalen der, ein eim av halvfordøydd fisk.

Eg står nede i byssa da det smell. Eg spring opp på dekk, og ser skummet i vatnet der harpunen har slått ned. Men noko underleg har skjedd. Når løparen strammar seg, kjem harpunen inn utan kval. Granaten har gått av, det fortel at kvalen har blitt råka. Likevel har ikkje harpunen gått gjennom kroppen på han.

– Eg er viss på at eg trefte han. Og eg tykte han fekk denne knekken i nakken som han får når han døyr, seier Olav og ristar på hovudet. Han er prega. Dette har han ikkje opplevd før som skyttar. Svein meiner harpunen kan ha råka beinet i skuldra på kvalen og prella av, han har sett noko slikt skje ein gong for mange år sidan. Kvalen dukkar ikkje opp att. Mest truleg har han døydd av eksplosjonen og sokke.

Stemninga er dempa om bord på «Olavson» denne kvelden. Det som skjedde, var tydeleg noko heilt utanom det vanlege, og dette er røynde karar som er stolte over yrket sitt. Nett no er det ei mager trøyst at kvalfangst kan vise til langt betre statistikk enn storviltjakt på land. Kring 80 prosent av skotne vågekvalar døyr momentant, mot berre 20 prosent av skotne elgar, som i snitt lever i tolv minutt etter at dei blir trefte. Og medan fleire tusen hjortedyr blir skadeskotne kvart år, skjer det nesten aldri skadeskyting i kvalfangst. Men i all jakt kan det skje uventa ting.

Når ein er på havet, må ein uansett vere budd på det uventa. Da eg gjekk om bord i Skudeneshavn, trudde eg at vi kom til å vere ute i halvanna veke. Men no fortel vêrvarselet om ein kuling som er på veg frå nord, og i slikt vêr nyttar det ikkje å drive kvalfangst. Dessutan må karane hente noko utstyr inne i Egersund. Vi set kursen mot fastlandet i nordaust.

Ein leiken delfin, truleg ein kvitnos, dansar ved sida av «Olavson» eit stykke på vegen. Han dansar trygt. Av dei 20 kvalartane i norske farvatn er det berre vågekvalen det blir jakta på. For bestandens del kunne kvalfangarane godt teke fleire enn dei tar. Havforskingsinstituttet meiner det er over 100.000 vågekvalar i det nordaustlege Atlanterhavet, og årets norske kvalkvote er under éin prosent av dette. Havforskarane meiner òg at vågekvalen truleg et kring 1,2 millionar tonn fisk i Barentshavet åleine, omtrent like mykje som norske og russiske fiskarar til saman tek ut av det same havet. Slik sett er vågekvalen ein konkurrent ved matfatet for oss menneske.

Kan hende er bestanden tilmed større enn kvalen sjølv har godt av: Dei siste 20 åra har det gjennomsnittlege spekklaget på vågekvalen minka monaleg. Men med ein avgrensa marknad for kvalkjøt og med vedvarande internasjonale motstand, er det vanskeleg å sjå for seg at kvalfangsten igjen skal bli ei vekstnæring.

På Møre og i Lofoten er det yngre folk som vil drive kvalfangst lenge enno, men her sør i Nordsjøen er dette kanskje siste sesongen. I alle fall er det det for Oddvar Nilsen Husa. Han og mannskapet skal vente ut kulingen inne i Egersund, så blir det ein siste tur for å sjå kor mange kvalar dei klarer å ta. Eg sit med han i styrhuset på kvelden, det skin i gifteringen på fingeren hans. Han har ei svært tolmodig kone heime på Fedje.

– Da Vilgerd fortalde mor si at ho ville gifte seg med ein fiskar, fekk ho klar beskjed: «Du kjem til å bli mykje åleine.» Og ho vart det, åleine med fire ungar etter kvart. Eg er jo eigentleg ein heimekjær mann. Men på vinteren var eg gjerne tre månader etter lodda på vinteren. Så kom eg heim til påske, og så var det rett ut etter kvalen. Eg var borte heile sommaren òg. Slik var det berre.

Eit par veker seinare snakkar eg med Oddvar på telefonen. Det vart fire kvalar til på neste turen, fortel han. No er ferietida komen for å bli. Harpunen skal få kvile.