Lytt til artikkelen:

Eg er i fjøset på stølen med fire nyinnkjøpte geitekillingar. Det er eit triveleg oppsyn på alle fire, der dei står med nyfikne, kvikke auge. Killingane har eg kjøpt av Lars Tyssebotn på geitegarden Bernes på Osterøy, som ligg innanfor Bergen mot Voss.

Det er som det skal vera at eg kjøper killingar frå Osterøy. Eine tipptippoldefar min kjem derifrå. Far til Henrik Wergeland òg. Og Ole Bull. Farbror min, Johannes, har alltid skrytt av kor driftige osterøyingane er med all slags småindustri.

Driftig er òg Lars Tyssebotn, og roleg og solid. Han har drive med geiter sidan han var liten, og er på ein støl med 80 geiter heile sommaren. Vi kjem tilbake til Lars, han og garden er verd ein reportasje for seg sjølv.

«Ha dei innanfor ei hegn og gje dei ein slump kraftfôr dei to fyrste dagane. Snakk mykje med dei, slik at dei kjenner att røysta di. Då vert dei fort tillitsfulle, og du kan sleppa dei fri. Dei stikk ikkje av», seier han før han fer.

Eg har lenge hatt lyst til å ha geitekillingar på stølen. Men folk har rådd meg frå det. «Dei er ustyrlege og vil henga rundt deg heile dagen. Og er dei ikkje rundt deg, følgjer dei etter folk som måtte koma forbi, og du må gå lange vegar for å finna dei att.»

Men eg slo til likevel. Ein viktig del av stølsprosjektet er rydding av kulturlandskapet rundt stølen. Ein støl utan ein skikkeleg stor og open stølsvoll med eit rikt planteliv er ingen støl. Det er heilskapen som gjeld: bygningane, dyra og kulturlandskapet.

Vi har alt rydda ein god del tre og kratt, men tilveksten må haldast nede, for særleg bjørka og einebuskane skyt opp att med ein gong. Og kyrne og sauene som beiter rundt stølen, et stort sett berre gras og urter og lite av dei nye knoppane av bjørk og einebuskar.

Det er her geitekillingane skal gjera ein innsats. Planen er å la dei beita til sesongen er over, og slakta dei før vi reiser heim. Eg har avtala med Sjur Haga Bringeland, klassiskmusikkmeldaren vår, at han skal syta for slaktinga. Han er ein røynd hjortejeger og har slakta mange dyr. Skrottane er alt selde vidare til kostpris til fire Dag og Tid-tingarar som kjem opp slaktedagen for å hjelpa til med arbeidet. Dessutan skal skinna garvast og vera premiar i ein tipskampanje for nye Dag og Tid-lesarar.

Men det er to månader til. No gjeld det å bli kjend med killingane og få dei i «arbeid». Geitekillingane er fødde i januar og av rasen norsk mjølkegeit. Før hadde ein fleire lokale rasar, som vestlandsgeit, dølageit og nordlandsgeit, men no skil ein ikkje mellom desse lenger. Den norske geiterasen har ulike fargar, er med eller utan horn og veg om lag 50 kg. Bukkane er rundt 80 kg. I dag er det nærare 40.000 mjølkegeiter i Noreg, og dei mjølkar rundt 700 liter kvar.

Våre killingar er utan horn. Den eine er heilt kvit. Dei tre andre er både kvite, brune og svarte. Killingen Hulda har òg dei eksklusive lyklane, små duskar under halsen. Geiter med slike duskar vart ofte kalla Lykle, som mor til Vinjes Blåmann: «Gamle Lykle, moder di, seint kom heim med bjølla si.»

Eg får sans for dyra med det same. Dei har ein merkeleg, sjølvstendig personlegdom. Blikket og faktene er heilt annleis enn på sauene. Og fysikken er utruleg. Dei hoppar høgt og kjem seg over, under og gjennom kva det skal vera. Klauvene, som har harde kantar og er hole under, er som limte fast til dei store steinane eller berget der dei spring og hoppar opp og ned om kveldane. Og så den grasiøse og høgreiste stanginga der killingen reiser seg opp på to bein, snur hovudet litt på skakke, lèt frambeina henge ned, står slik eit sekund eller to, for så å deisa skallen i hovudet på kameraten.

Men aller mest er dei nyfikne, på alt og alle, og skal vera der det skjer. Det siste kan irritera ein stein, og det er ikkje få gonger eg har ynskt geitekillingane langt vekk.

Særleg Hulda, ho med lyklane, merkjer seg ut med det same, er ekstra nærsøken og kjem springande tilbake til selet så snart ho har ete litt. Siri Helle, matskribenten vår, som er ei røynd geitebudeie, vart skeptisk då ho var på besøk. «Slike geiter kan ein ikkje ha i ein flokk. Det blir det berre strev av», seier ho. «Ho vil nok ikkje overleva som mjølkegeit.»

Men her og no må eg berre gje meg over og la dei få driva på. Rytmen er grei. Eg har dei innanfor ei hegn, med ei lita hytte for natta. Hegna er kanskje unødvendig, men då veit eg kvar dei er til neste morgon.

Om morgonen slepper eg dei ut etter mjølkinga av kyrne i åttetida og lokkar dei med meg opp i lia for at dei skal beita. Problemet med geitekillingar er at dei et lite om gongen. Så når dei er ferdige etter eit par timar, kjem dei med Hulda i spissen tilbake til stølen og vil vera der eg er.

Det var ikkje alltid like greitt. Eg måtte ta dei inn i hegna etter kvart som dei kom tilbake, sleppe dei ut att etter eit par timar og ta dei ut att på beitet. Såg eg ein flokk med kyr ein stad, tok eg dei med dit. Då gjekk killingane gjerne saman med dei ei stund og var borte litt lenger.

Killingane er friske og raske. Men det har slett ikkje alltid vore slik. Norske geiter har vore sterkt plaga med sjukdom. Ein veterinærven av meg sa for 25 år sidan at han aldri åt geitekjøt. Han hadde sett for mykje sjukdom på geitene.

Og sjukdomsproblemet var stort. Det synte seg tidleg på 2000-talet at 88 prosent av dei norske geitebesetningane var råka av viruset caprin artritt-encefalitt, som førte til byllesjuke, paratuberkulose, at geitene var lite fruktbare, og at dei ofte produserte dårleg mjølk.

Byllesjukdomen er kronisk og livslang, og det finst inga behandling eller vaksine mot han. Byllane kan vera så store som ein appelsin, og sjukdomen er svært smertefull. Paratuberkulosen fører til at tarmslimhinna vert tjukkare, slik at opptaket av næring vert redusert, og dyra gradvis vert avmagra.

Situasjonen var sjølvsagt dramatisk for dyrevelferda og uheldig for økonomien til geitebøndene. Mellom 2001 og 2014 vart det difor gjennomført ein stor dugnad der alle dei norske mjølkegeitene vart slakta ned og stammen bygd opp att med friske geiter. På statsbudsjettet vart det løyvd 100 millionar over ti år, og geitebøndene måtte inngå forpliktande avtalar om å innfri i detalj saneringsprogrammet som vart laga.

Vår mann Lars Tyssebotn sleit òg med sjukdom på geitene og var frustrert. Så i 2003 sette han og kona Berit i gang med raseringsprogrammet som den trettande geitegarden i landet.

Døgnet rundt i to–tre veker var dei i geitefjøset under kjeinga i januar 2003. Reglane var klare for korleis ein skulle gjera det. Kjeet skulle snappast ved fødselen og takast bort før det kom i kontakt med mora eller golvet i fjøset. Deretter skulle kjeet tørkast, leggjast i ei pappkasse og flyttast over i eit smittefritt fjøs. 74 kje tok Lars og Berit imot på denne måten. Berre eitt kje måtte slaktast fordi det kom i kontakt med mora.

Kjea skulle så få råmjølk frå ku. Lars og Berit hadde laga til halvlitersflasker med råmjølk som dei hadde frose ned. Dei gamle geitene vart så alle slakta då mjølkesesongen var over om hausten.

Dei måtte òg skifta ut delar av kledningen i fjøset. Utanfor fjøset, der geitene hadde gått mykje, vart den gamle jorda køyrd bort og ny lagd på. Og på stiane vart det lagd ny grus.

Geitekillingane innfrir som skogryddarar og et plantar som dei andre husdyra ikkje tek. Ikkje minst et dei nye bjørkeskot som veks opp overalt. Dei vandrar mykje, et litt her og der – lauv, einer, urter, gras, vier, blåbærlyng, sopp, mose og furuskot. Dei gneg litt bork og kjem til på ulendte stader. Ei undersøking har synt at geita beitte på 449 av 576 ulike plantar i eit område i Tyskland.

Den einaste planteveksten Lars Tyssebotn kjem på som geitene ikkje et, er det stive lyssivet som har vorte ei stor plage for mange. Derimot likar dei og et store mengder einebuskar, både nålene og borken. Enkelte einbuskar snaugneg geitene heilt for bork. At dei et mykje einebuskar, er særs bra, for einebuskane dominerer fort eit område og gjer beiting for kyr og sauer umogeleg.

Skal ein halda oppe det biologiske mangfaldet i det gamle kulturlandskapet i utmarkene og på stølsvollane, treng ein eit variert sambeite av ulike husdyr, og geita er særleg viktig. Kua og sauen klarer ikkje åleine å opna opp for små plantar som krev mykje ljos. Resultatet er at nokre få planteartar dominerer områda og vi får stadig ei lengre raudliste over truga artar.

I dag er alt snudd på hovudet. Geita var tidlegare svært upopulær mange stader etter kvart som skogbruket vart viktigare. For geita var hard på ungskogen og vanskeleg å gjerda inn. Så langt gjekk det at Stortinget vedtok ein ny gjerdelov i 1860 som nærast gjorde geita fredlaus. Eigaren måtte no betala opp til ti spesidalar om ho kom inn på framand eigedom, og geita kunne «dræbes på stedet» om ho kom seg inn i ein frukthage.

Lova fekk Aasmund Olavsson Vinje til å skriva eit forsvar for geita: «Det er mest umogeleg å svelta geiti ut. Ho gneg bork, og ho knuppar bar; og ho finn lauv og gras oppi bergskortor, som ikkje ein gong sauen kan koma til. So stend ho der oppe og jortar og ser med det lange skjegget sitt ned i avgrunnen, liksom det skulde vera på teatret.»

Eg er på lag med Vinje, vert meir og meir interessert i geiter og les om geitedrift i ledige stunder. Og nye interesser kan fort ta overhand. Eit faresignal er at ein sit om kveldane og les Ættebok for bukkar, om avkomdømde geiter 1964–1965, gjeven ut av statskonsulenten for sau og geiteal.

Det nærmar seg sesongavslutting på stølen. Bringeland, slaktaren og klassiskmeldaren, ringjer og spør kva tid han skal koma. Eg dreg på det og seier kort at han høyrer frå meg.

Skal eg verkeleg slakta killingane? Vi slaktar jo grisene kvar haust, sjølv om eg vert god ven med dei òg, men det vert annleis likevel. Grisene kan eg ikkje ha tilbake på stølen neste år same kva.

Men killingane, derimot, vil verta drektige om ikkje lenge og kan koma tilbake som mjølkegeiter til neste år. Ville ikkje det vore stas? Kona mi sa rett nok ein kveld, då killingane var på det mest viltre, at «neste år vert det meg eller geitene». Men det kan eg vel ikkje ta alvorleg?

Eg tek sjansen, ringjer Lars Tyssebotn og spør om eg kan ha killingane på legd hjå han i vinter og henta dei att til sommaren som mjølkegeiter. «Klart det», seier han på strak arm.

Eg sender melding til slaktaren. Veka etter køyrer eg killingane tilbake til Osterøy.

Svein Gjerdåker

Svein Gjerdåker er stølsdreng, ansvarleg redaktør i Dag og Tid, medlem nummer 204129 i Norsk Sau og Geit og råka av stølsfeber etter ein fjelltur i Sveits i 2015.