Lytt til artikkelen:

Håvard Rem

havard@dagogtid.no

Under den andre Kongo-krigen tidleg på 2000-talet vitja eg ein dag Varunga-fjella, den gigantiske vulkanske treriksrøysa der grensene mellom Kongo, Rwanda og Uganda møtest, ein fjellheim som er heimen til dei få attlevande fjellgorillaene på jorda. Dei ville eg sjå, etter i eit par veker å ha vitja flyktningleirar og åstader for folkemordet i 1994. 

Det var framleis mørkt då me drog frå Kigali, hovudstaden i Rwanda, litt før klokka seks om morgonen, med eit par timar å køyra til Ruhungeri heilt nord i landet, ein mindre by ved foten av det grønkledde vulkanfjellet Sabyinyo. Me hadde ein lang dag føre oss.

Undervegs kom sola, ikkje seint som heime, men snøgt. Av dei om lag sytti landa eg har vitja, er nok Rwanda det grønaste. At det er så frodig her, i hjartet av Afrika, sør for verdas største ørken, kjem av høgda. Kigali ligg meir enn 300 meter høgare over havet enn Finse, der det er vinter mest heile året, og målet for ferda låg mot toppen av Sabyinyo, eit fjell på 3669 meter, som no reiste seg framføre oss. Namnet tyder «gamalmanns­tenner». Mellom dei taggete toppane, ein gong forma av enorme vulkanutbrot og lavamassar, lever flokkar av fjellgorillaer. 

Soldatane

Utanfor eit kontor i Ruhengeri parkerte me bilen og drog vidare i jeepar så langt vegen rakk, om lag ei mil. I ein av jeepane sat soldatar med automatgevær som likna AG3-en eg nytta i Heimevernet. Dei var med for å forsvara vegvisarane og oss i fall me møtte på geriljasoldatar her i grenseområda, og dei patruljerte fjella for å forhindra jakt på fjellgorillaene. 

Takk vera vakthald og vernetiltak dei siste tiåra har populasjonen teke seg noko opp, til om lag tusen i dag. Kyniske bakmenn betaler godt for dei utryddingstruga primatane – som kjøt eller trofé. No er det lokale folk som jaktar på dei. Før var det europearar. Når ein samla seg til ein sigar etter middagen, var det status å setja fram eit oskebeger laga av ei utstoppa gorillahand. 

– No er det berre sju hundre att av dei, fortalde ein av vegvisarane.

Situasjonen er betre for låglandsgorillaene. Dei finst det om lag 100.000 av i eit stort område heilt vest i Sentral-Afrika, ut mot kysten av Gabon, i tillegg til om lag 5000 individ lenger aust, i Kongo. På grunn av lågare temperatur høgt til fjells har fjellgorillaene tjukkare hårvekst enn slektningane i låglandet. 

King Kong

Gorilla er eit vestafrikansk ord, kjent gjennom den kartagiske oppdagaren Hanno, som kring 500 før Kristus gjorde ei ferd langsmed den afrikanske vestkysten. På ei øy såg han hårete skapnader som dei lokale vegvisarane kalla gorilla. Kva for primatar Hanno såg, veit me ikkje, men han flådde nokre av dei, og det han tok med heim til Kartago, kalla han «garva skinn av svarte kvinner». 

Nemninga vart nytta att då den amerikanske naturvitskapsmannen og Liberia-misjonæren Thomas S. Savage i 1847 fann ei beingrind av ein apeart som då var ukjend for vitskapen, låglandsgorilla. Fjellgorillaen vart ikkje kjend for vitskapen før i 1902.

I Danmark vart «de store Gorilla-Aber» nemnde i ei naturvitskapsbok alt i 1849. Fyrste omtale her heime var truleg i 1860, då norske aviser refererte «Tidsskrift for populære Fremstillinger af Naturvidenskaben», som fortalte om «den nylig opdagede Gorilla eller Kæmpeabe» som er «nærmest ved Mennesket i Pattedyrenes Rangforordning».? 

Oppfatninga av verdas største primat har vore prega av både panikk og komikk, om lag som med troll. Det som skremmer oss, vil me gjerne le av òg. Frå 1884 har ein på engelsk dei fyrste døma på at gorilla vert nytta i overført tyding, om brutal utsjånad og åtferd. I 1887 vann den franske bilethoggaren Emmanuel Frémient ein Salon-pris i Paris for skulpturen «Gorilla røvar ei kvinne», eit heilt urealistisk vandremotiv i gorillafilmar og -teikneseriar gjennom meir enn hundre år; den fyrste King Kong-filmen kom i 1933. 

Skadd sylvrygg

Med på ferda denne morgonen i Rwanda var ein veterinær òg. Ein av vegvisarane hadde i går kome ned til leiren og varsla om skadar på sylvryggen – leiaren i flokken. Namnet kjem av at håret på ryggen til ein vaksen hanne går frå mørkt til sylvgrått med åra. Stundom vert leiaren utfordra av ein hanne utanfrå som vil taka over flokken. Då er det kamp på liv og død. 

Etter ein fottur på eit par timar var me nådd opp i om lag 3000 meters høgd. Vegvisarane gjorde teikn. Soldatane drog seg litt attende. Her var dei. Eit par ungar strauk forbi oss, fylgde av mora. Bak dei var det ei opning i den tette vegetasjonen, som ein stor hage. Der sette me oss. Dei neste par timane var heile flokken i nærleiken, i alt tolv stykke. 

Sylvryggen på kring tretti år hadde opne, raude sår i hovudbotnen og øvst på ryggen etter kampen dagen før. Men han hadde greidd å forsvara flokken sin: ein yngre hanne på kring tjue år, tre vaksne hoer, fire større ungar mellom fire og åtte år, og tre småungar, yngre enn tre år, som framleis var avhengige av mora for å fylgja flokken og klara seg. Dei tre småungane ville utfordraren truleg ha drepe om han i går hadde vunne og teke over flokken.  

Darwin og gorillaene

Gorillaen var kjend for Charles Darwin då han skreiv hovudverka sine. Etter On the Origin of Species (1859) gav han ut The Descent of Man (1871), som snøgt kom ut i dansk omsetjing på Gyldendal ved diktaren og biologen J.P. Jacobsen, Menneskets afstamning og parringsvalget (boka er ikkje omsett til norsk). Der skriv Darwin at han rekna det som  «utvilsomt» at «de menneskelignende Aber» (t.d. gorillaer) vart utrydda, og som «temmelig sikkert» at «de vilde Racer» (t.d. aboriginar) vart utrydda.  

Men det var ikkje poenget hans. Det var å argumentera mot dei som tvilte på the missing link, som meinte at spranget frå dei andre primatane til mennesket var for stort til at det kunne vera ein evolusjonær slektskap. Nei, meinte Darwin, slektskapen er der, men han vert vanskelegare og vanskelegare å sjå av di spranget, skilnaden, aukar med utviklinga:

«På et vist fremtidigt Tidsrum, som neppe vil være meget fjernt, når man måler det med Århundreder, ville de civiliserede Menneskeracer temmelig sikkert udrydde og afløse de vilde Racer, den ganske Verden igjennem. På samme Tid vilde de menneskelignende Aber, som Professor Schaaffhausen har bemærket, utvivlsomt være utryddede. Springet vil da været blevet endnu større, da det vil indtræffe på en Tid da Mennesket er endnu mere civiliseret (må vi håbe) end den kaukasiske Race; og den nærmeste dyriske Slægtning vil da være en Abe, der står så lavt som Bavianen, medens Springet nu er fra Neger eller Australbeboer til Gorilla» (s. 200). 

Rett nok har Darwin skrive den moderne opphavssoga vår, men her tok han feil. 150 år etter er dei ikkje utrydda, korkje gorillaene eller dei han omtala som «de vilde Racer». 

Merksemd

På førehand hadde me sjølvsagt fått vita at me ikkje skulle søkja kontakt med fjellgorillaene, men sett bort frå det – eg var så nær dei at eg kunne klappa dei om eg rekte fram handa.

Me såg på dei heile tida, men dei såg aldri på oss –?unnateke ein av dei større ungane som eg i eit par sekund meinte å ha augekontakt med. Overflatisk sett tedde dei seg som om me ikkje var der, men det skarpe sanseapparatet deira fekk sjølvsagt med seg kvar minste rørsle.

Ei liknande kjensle hadde eg ein gong under eit dykk frå ein båt ytst på ein atoll i Maldivane i Indiahavet. Ved soloppgang hang me fem minutt på 42 meters djup og såg store haiar paradera inn frå havet. Dei sumde nokre meter unna, sakte, som om me ikkje var der, som om dei rørte seg i eit parallelt univers, eller på ein annan frekvens, nett som fjellgorillaene.

Skulle noko henda, ville dei gå til åtak med rørsler så snøgge at me aldri ville rekka å registrera dei. Men her oppe i fjellheimen var det som om dei ikkje regist­rerte oss. 

Sylvryggen er enorm, den største mellom primatane – menneske, apar og halvapar – med ei høgd på 180 centimeter og ei vekt på 200 kilo. Dei mest storvaksne tungvektsboksarane, med opp mot 60 centimeter i nakkeomkrins, vert som pinglar i samanlikning, jamvel om fjellgorillaene i praksis er vegetarianarar, ja, veganarar. Sett bort frå eit minimum av insekt og sniglar, og frukt som det finst lite av 3000 meter over havet, et dei for det meste grønt – røter, lauv, bork, skot – gjerne femten kilo på ein dag.

Panikk og komikk

Der eg stod mellom gorilla og gerilja, hugsa eg frå gutedagane ein kveld me hadde ein kongolesisk pastor heime på middag, ein ung, vaken kar som leidde ein norskfinansiert misjonsstasjon aust i heimlandet sitt.

At han snakka betre engelsk enn den norske misjonsleiaren som tolka preika hans, førte med seg forvirring og komikk. Kongolesaren fortalde den store forsamlinga om ei dramatisk hending få år etter at landet fekk sjølvstende i 1961. Misjonsstasjonen vart ein dag omringa av gerilja, som den aldrande norske misjonsleiaren omsette med gorilla. Mange i forsamlinga ante uråd då dei fekk høyra at gorillaleiaren etter kvart tok imot Jesus i hjartet sitt, ja, at han lét seg døypa og tala i tunger òg. 

Ei liknande samrøre av forvirring og komikk kring gorillaene opplevde eg nyleg då eg var heime på ein stor middag hjå muslimske vener. Dei ville høyra om inntrykka mine frå Midtausten, og då det synte seg at eg hadde reist sør i Afrika, vart dei nyfikne, for der hadde dei aldri vore.

Då eg fortalde om vitjinga hjå fjellgorillaene, vart det heilt stilt kring bordet, men så kom spørsmåla. Korleis levde dei? I større flokkar eller som mindre familiar? Då eg fortalde at sylvryggen, sjølve patriarken, gjerne heldt seg med tre, inntil fire koner, må dei ha tenkt på sure 4 i Koranen, som gjev eit slik løyve. Kvinnene og dei yngre kring bordet braut ut i høg, til dels ufriviljug lått, medan dei godt vaksne karane vart stramme i maska. 

Få er betre

Den ufriviljuge låtten er gjerne den hjartelegaste, for i han er det rom for tyngsle òg. Fem år etter at eg hadde vore i dei vulkanske Virunga-fjella i grenseområda mellom Kongo, Rwanda og Uganda, høyrde eg ein høg lått eg aldri gløymer. 

Eg var då i den avsidesliggjande Yaeda-dalen hundre mil aust for Ruhengeri, på hi sida av Victoriasjøen, nord i Tanzania, hjå eit av dei siste jeger- og samlarfolka som er att på jorda, hadzaene, av dei gladaste og venlegaste menneska eg har møtt, men med mykje sorg òg.

For nokre hundreår sidan rådde dei over store område, men frå 1700-talet har livsrommet deira vorte sterkt innskrenka, fyrst av meir våpenføre nomadar som masaiane, sidan av europeisk påverknad. No var den opphavlege verda deira trengd saman til ein liten, trong dal, eit område som rykta fortalde at ein rik sjeik frå Emirata no ynskte seg som eige jaktområde. 

Me sat kring leirbålet i den stille kvelden og prata. Ein av dei eldste tok ordet. Han snakka godt engelsk og hadde vore på urfolkkonferanse i Sveits der han hadde møtt mellom andre norske samar. Han sukka:

– No er det berre sju hundre att av oss. 

Eg hugsa kvar eg sist hadde høyrt dei same orda, og sett dei same moderne mekanismane truga gamle levemåtar. Jorda har snart ikkje plass til dei som treng mykje plass for å leva som ein del av jorda. 

Då eg fortalde hadzavenene mine at nett dei same orda fall då eg vitja Virunga-fjella på hi sida av Victoriasjøen, heldt dei på å le seg i hel kring leirbålet, men det var ein lått fylt av sorg og tung lagnad.