Lytt til artikkelen:

Siri Helle

helle.sirihelle@gmail.com

For nokre veker sidan skaut eg min fyrste hjort. Det var ei akkurat så stor og viktig og overskridande oppleving som eg hadde sett føre meg – pluss litt til.

Eg hadde gått ein heil jaktsesong med rifle i hendene utan å skyte hjort. Men eg hadde tenkt mykje – mykje – på korleis det fyrste skotet kom til å verte. Tenkt på tekniske ting som at eg måtte hugse å lade igjen med éin gong for å kunne skyte skot nummer to dersom det vart naudsynt. Tenkt om att og om att på dei par gongane eg hadde høve til å skyte, men ikkje gjorde det – angra, og samstundes sagt til meg sjølv at det var riktig, at det kan vere feil å skyte, men aldri er feil å late vere. Drøymt, med rifla i hendene dagdrøymer ein konstant, eigentleg, medan ein går: Om det dukkar opp eit dyr på myra der ute, no, då kjem det i perfekt avstand, og med breisida til, då skal eg sleppe meg ned på høgre kne, støtte rifla med venstre olboge på venstre kne, sikte, ta av sikringa, plystre for å få dyret til å stoppe, sjå at det står i ro, puste – og skyte.

For til sjuande og sist er det det jakt handlar om: skotet. Det dødelege treffet.

Spør du ein jeger kvifor ho jaktar, vil du få ei rekke ulike svar: Nokre vil trekke fram naturopplevinga, andre fellesskapet i jaktlaget, å vere med på å forvalte eit økosystem, kjøtet som vert til god mat, eller rett og slett frisk luft og trening. Somme – truleg ein god del – vil velje seg spenninga. Men du vil finne få – meg inkludert – som trekker fram det å skyte dødelege skot som det største, viktigaste, beste ved å gå på jakt. Likevel er det sikkert og visst: Ei verkeleg vellukka jakt får du fyrst når du tek livet av eit dyr. Og det er ekstra stas å vere den som trykker på avtrekkaren.

Kvifor er det slik? Kor kjem denne gleda over å ta liv frå?

No, når eg er ein av dei – ja, for det er fyrst no, når jomfruskotet er løyst, eg kjenner meg som ein ordentleg jeger – må eg tenke over slikt, føler eg. For sjølv om ordet jeger kjem av det middeltyske ordet for å jage, er ikkje jakta ferdig før dyret ligg. Og å gå på jakt og ikkje få skote er ein tilstand av rastløyse, uro og varierande sjølvtillit.

Nett slik var min fyrste tanke då eg denne utslagsgivande ettermiddagen for nokre veker sidan skjøna at den gulbrune grasflekken eg såg oppe i fjellsida ein 600–700 meter i luftlinje frå myra eg sat på, ikkje var gras, men hjort – ei fjorkolle, som eg har på kvoten min. Ja, ja, ho får vel berre gå, ho der, tenkte eg, slik alle dei andre hjortane eg hadde møtt på, hadde fått gå, liksom. Det er jo altfor langt dit ho går, om ein dryg time byrjar det å mørkne, og dessutan veit eg ikkje om eg kjem meg over elva som skil oss. Dette får eg ikkje til.

Eller? Pulsen stig straks, men ikkje meir enn at eg har han under kontroll. Vinden er perfekt for å snike seg innpå dyret, og avstanden er eigentleg ikkje lang. Med eitt er det som ruta opnar seg for meg: Over myra mellom trea, bak eit lite granfelt, opp på ein liten lyngdekt haug – kjem eg meg dit, er eg i perfekt skyteavstand lenge før det er mørkt.

Sidan eg er heilt åleine på jakt denne ettermiddagen, er det ingen å spørje – berre å hive seg i det. Elva går fint å kome seg over, ved granfeltet set eg att sekken for lettare å kunne smyge meg opp på haugen eg har sett meg ut. Gjennom einekrattet er eg langt frå lydlaus, må berre stole på at suset frå vinden og bruset frå elva er nok til å halde meg løynd, for eg ser ikkje kolla no, veit ikkje om ho framleis går der på den vesla hylla i berget og beitar, men der ser eg haugen eg hadde planlagt å kome fram på, eg tek ein pause før eg går opp, pustar djupt etter motbakken og får pulsen ned bitte litt, no må eg gjere det. No skal eg gjere det.

Eg smyg meg opp på haugen, vi merkar kvarandre samtidig, hjorten og eg, kolla er der ho var då eg såg ho sist, der ho skal vere, og eg er kjappast, har alt sleppt meg ned i lyngen når hjorten får opp hovudet, og ho slår seg til ro med å ha sett feil og beitar vidare. Eg kryp litt lenger fram, til toppen av haugen, legg meg til rette i lyngen, rifla i armkroken, god støtte i venstrearmen, siktar, tek av sikringa, tenker det er no, det må vere no, dette kjem til å gå bra, pustar inn – og ut – og trekker av.

Er det for sterkt å seie at livet aldri vert det same igjen? Eg veit ikkje om eg rakk å tenke det der og då, likevel var det som noko alt var letta frå skuldrene mine då eg lada om, temmeleg sikker på å ha levert eit godt skot, men framleis ikkje heilt trygg. Kolla spring tre skritt, ikkje noko uvanleg, det, veit eg, sjølv om skotet er dødeleg, men ho forsvinn ned i einane, og eg ser ho ikkje att. Eg småspring mot ho, i den grad det er mogleg å springe gjennom meterhøgt einekratt, steinur og bekkar, men eg trur eg veit kor ho ligg, og der ligg ho. Død.

Kva eg kjende då? Ein heil del. Lette. Det gjekk bra – eg fekk det til. Bitte litt trist for kolla, men ikkje sorg – derimot tilhøyrsle, ei konkret, sterk kjensle av at naturens heilskap inkluderer både meg og fjorkolla som ligg framfor meg.

Ja, og så glede, då. Eg er lett og full av sprett, rett og slett hoppande, dansande glad.

Heldigvis har eg vore nok på jakt med andre tidlegare til å ikkje danse meg heilt vekk. Eg veit at det er no arbeidet byrjar. Eg må vomme ut – fjerne magesekk, tarmar og innmat – og så må eg få det nokre og førti kilo tunge, slappe dyret med meg. Ikkje heilt heim, men ned til hytta mi nokre hundre meter lenger nede i lia, der skrotten kan henge til eg får hjelp.

Det skal syne seg å verte nokre slitsame hundre meter. Attgroinga får noko av skulda: Det skal ikkje vere to meter høge einar 400 meter over havet her, i det minste ikkje så mange av dei, men det hjelper ikkje meg no, for det er dei eg må gjennom, dei og steinura og bekkane.

Eit tau gjennom nasen på kolla, surra kring begge frambeina, og ei løkke over skuldra er reiskapen, og så har eg berre eiga muskelkraft og kroppstyngde å lene meg på. Noko eg bokstavleg tala gjer – og det tek meg ikkje langt. Om eg klarar å flytte dyret ein meter med kvart rykk, tenker eg, så er eg framme om nokre hundre drag med full kraft. Men eg klarar ikkje det. Nokre rykk tek meg berre ein desimeter. Andre ingen centimeter i det heile. Etter kvart skjøner eg at dette kjem til å verte noko av det tyngste eg nokosinne har gjort. Og då byrjar eg å tenke.

For hadde eg ikkje vore så hoppande glad, så stolt og full av meistringskjensle, hadde eg orka det då? Eg treng ikkje jakte. Eg har jobb og tener pengar eg kan bruke på å kjøpe kjøt i butikken. Likevel går eg her og slit – fordi eg har lyst. Men kan det vere denne lysta, denne gleda, sit i meg heilt frå ei anna tid? Kan det vere at det ein gong, då det var naudsynt å jakte, og minst like tungt, om ikkje mange gongar tyngre enn no, også var naudsynt med sterke kjensler kring ei vellykka jakt – fordi det gjorde det lettare å orke? At adrenalin, endorfin og dopamin gjorde dørstokkmila kortare for forgjengarane mine òg, meiner eg? Kan det rett og slett vere instinkt eg kjenner på?

Eg tenker på kattar som kjem stolte heim med mus og fuglar, på pumaer som dreg med seg meir enn dobbelt så store byttedyr fleire kilometer. Er dei glade? Nøgde? Stolte? Fulle av ekstra krefter på grunn av det?

At det er sterkare positive kjensler knytte til å jakte enn til å slakte husdyr, er det iallfall ingen problem med å forklare hormonelt. Dopamin er mest kjent som kjærleikshormonet, og i aukande grad knytt til sosiale medium: å få godt med oppovertomlar på eit innlegg skal frigjere stadfestingshormon.

Men truleg er utviklinga av dopaminproduksjonen i hjernen vår ei av årsakene til at vi vart vellukka jegerar i utgangspunktet: Ei av dei tidlegaste formene for jakt, som framleis vert nytta nokre stadar i verda i dag, er utmattingsjakta. Som namnet seier, handlar det om å slå byttedyret på uthald – å utmatte det, rett og slett, gjennom å springe etter, aldri late det kvile, for sjølv om ein hjort eller ei antilope slår menneske i spurt, har vi ei særleg evne til å halde ut lenge utan å måtte kvile. Den evna kjem av ei godt utvikla evne til å regulere kroppstemperatur – ei evne som dels kjem av mangel på pels på huda, dels av ein godt utvikla dopaminproduksjon.

Dopaminet motverkar altså overoppheting, samtidig som det gjev ei kjensle av glede og velvære. Det er denne kjemiske løysinga som er kjent som runners high – fordi fysisk aktivitet frigjev dopamin. Dette kan vere ei forklaring på at det gjev sterkare kjensler å felle eit dyr i fjellet enn å sitte i ei skytebu på ein bø. Men det er òg sider ved dopamin som kan forklare kvifor det å gå på jakt i fjellet gjer meg gladare enn andre fjellturar.

Forsøk på rotter syner nemleg at dopaminproduksjonen i hjernen deira ikkje berre knyter seg til aktivitetsnivået, men til graden av utforsking og utfordring. Rottene vart sende på ei slags skattejakt der dei måtte utføre visse rørsler riktig for å verte premierte med mat. Det heile var styrt av ulike visuelle hjelpemiddel. Forskarane fann at dopaminkonsentrasjonen i hjernen til rottene auka kvar gong rottene klarte ei utfordring – og auka vidare i det dei oppdaga at det var eit nytt nivå å bryne seg på. Dopamin oppmodar til å jobbe for det ein vil ha, å utfordre seg sjølv, både fysisk og psykisk.

Difor kjenner eg meg glad – mykje meir glad enn trist over dyret som er dødt. Men kva med empatien? Kor er den blitt av? Eg har slakta dyr før og kjent ei meistring ved det òg, men mindre. Sympatien og medkjensla tek større plass då.

Om eg skal tru veterinær og forfattar Bergljot Børresen, som har skrive bøker om forhold mellom dyr og menneske, er dette om lag slik det skal vere: Jegerinstinktet menneske har, gjer oss i stand til å slå av empatien medan vi jaktar. Medkjensla må slåast av i den augneblinken dyret skal døy. Problemet oppstod då vi byrja å domestisere dyra og ha dei kring oss heile tida. Dersom jegerinstinktet får overtaket hjå bønder, endar det fort i dårleg dyrevelferd og i verste fall dyremishandling.

Gleda eg kjenner, er altså ikkje noko eg skal ha dårleg samvit for, men eg skal reservere ho for desse spesielle augneblinkane. Det er ikkje noko sjølvsagt å få hjort med seg heim berre ein tek seg ein tur i terrenget med rifla i nevane. Heldigvis – både for meg og for hjorten.

Eg har vore på jakt fleire gongar etter dette fyrste skotet, men ikkje fått sjansen igjen. Likevel er skilnaden som natt og dag: Eg går med ei heilt anna ro no. Og eg kjenner at blant alt eg identifiserer meg – som kvinne, sunnfjording, skribent, badeløve – kan jeger kome til å klatre temmeleg høgt opp på lista.

Det har vore mørkt lenge når hjortekolla endeleg er hengd på plass i uthuset nedanfor hytta mi denne septemberkvelden, og eg er langt forbi sliten – og langt forbi lukkeleg. Ei stor takk går til det fantastiske dyret som gav meg opplevinga. Måltida skal eg sette pris på langt utover vinteren.