Regionar i Noreg

Håvard Rem

havard@dagogtid.no

Når ein om vinteren kjem over heia frå Gran og Lunner mot Jevnaker i vest og byrjar på nedstiginga mot tettstaden og kommunesenteret Nesbakken, møter ein synet av is og røyk – isen på Randsfjorden og røyken frå Randselva, frå fossar og stryk, i moderne tid frå fabrikkpiper òg. 

Av isen og røyken skjønar ein at så mange av dei kjende personane frå Jevnaker er anten skeiselauparar eller arbeidarpartipolitikarar. 

På den islagde Randsfjorden har skeiser vore framkomstmiddel og idrett. I hundre år har dei vendt heim med laurbærkransar og vinterolympisk heider, frå Hadelandstrioen i mellomkrigstida og Sverre Haugli med OL-bronse i 1952, til barnebarna hans i 2010-OL. Somme hugsar Jørn Didriksens OL-sylv på 1000 meter i 1976. Størst er Ivar Ballangrud. Statuen av han vert i desse dagar flytta frå torget til stadionet på Jevnaker.

Noregs raude vogge

I røyken frå fossar og fabrikkar vart Jevnaker kring 1850 «Noregs raude vogge», som Jens Stoltenberg ein gong sa det i ein tale på Kistefos. I Opplands røde hjørne. Arbeiderbevegelsens historie på Jevnaker (1999) skriv Inger Bjørnhaug: «Det som først og fremst skilte Jevnaker ut fra de andre hadelandskommunene – og den viktigste enkeltårsaken til at arbeiderbevegelsens gjennombrudd kom her – var konsentrasjonen av industriarbeidere.» Hjørnesteinsverksemder har vore Hadeland Glassverk, Randsfjord Papir- og Tremassefabrikk og Kistefos Træsliberi. 

Jevnaker vart i 1908 den fyrste kommunen i landet med ein ordførar frå Arbeidarpartiet. I nyare tid har jevnaker­sokningane Gry Larsen og Marianne Marthinsen vore høvesvis AUF-leiar og AUF-nestleiar og profilert stortingsrepresentant. 

Lite kjend er soga til den fremste av arbeidarpartipolitikarane frå Jevnaker, Anders Andersen. Han var med på å skipa partiet og vart vald til den fyrste partileiaren. Som Ballangrud er Andersen heidra med eit minnesmerke der isen vert til røyk og fjorden til foss, ved Kistefos.

Knutepunktet

«Det er jo in the middle of fucking nowhere», sa ein gong Kistefos-eigar Christen Sveaas om plasseringa av kunstmuseet og tresliperiet. Men ingenstad er upresist. Av di Jevnaker alltid har vore eit knutepunkt for transport og samferdsle på land og vatn, vart eit glasverk skipa her i 1760-åra og Kistefos Træsliberi i 1889.

På veg til Kistefos vil me innom Glassmenageriet, retroglasutsalet til samlaren Jon Jutrem, men finn det ikkje på den vande adressa i sentrum. Fastbuande fortel at han har flytta verksemda ut av tettstaden, han òg. Det er lite att i sentrum – kebab og frisør, solstudio og tatovering. Men når me omsider finn Glassmenageriet i nye lokale i Meieribakken, har me lita tid, for no er det kome, det trolske ettermiddagsljoset me vil sjå Kistefos i. 

– Kor lenge er det ope her i dag?

– Det kjem an på.

– Er det ope til klokka tre?

– Ja. Kan henda til fire og fem òg.

Randselva bru

Me tek sjansen og køyrer Kistefossveien ned mot Randselva og skulpturparken. Ei imponerande vegbygging er i gang, ein ny Europaveg 16-trasé. I tevling med 130 byggeprosjekt frå 36 land vart den uferdige Randselva bru i fjor kåra til det beste infrastrukturprosjektet.

Ikkje berre vert E16 mellom Roa og Hønefoss utbetra og forkorta. Den planlagde Ringriksbanen vil korta reisetida for toget mellom Oslo og Hønefoss med ein heil time. Når området får sams bu- og arbeidsmarknad med Oslo, vil veksten i innbyggjartalet halda fram med å auka. 

I gamal tid var Randsfjorden, med åtte mil vassveg, særs viktig for transport av folk, fe og gods frå Valdres og Opplanda mot sør. Frå Jevnaker kom ein seg vidare til hovudstaden og Drammen, fyrst over Tyrifjorden, og frå 1868 med Randsfjordbanen til Drammen. Knutepunktet voks kring jarnbane- og dampskipsstasjonen der skipet møtte toget, vassvegen jarnvegen. 

Slik var det før bilane. Ein jarnveg bygde ein for å binda saman to vassvegar, som Hovudbanen mellom Mjøsa og Oslofjorden, Setesdalsbanen mellom Byglandsfjord og hamna i Kristiansand, som Randsfjordbanen mellom Randsfjorden og Oslofjorden. 

Bronseirisen

Den nye brua vil kryssa Randselva og Kistefossveien som leier ned til parkeringsplassen og inngangsanlegget. Frå bilvindauget vil ein sjå ned på ei anna bru som òg fekk heider og ære i fjor, «The Twist» – ein kombinasjon av galleri, skulptur og bru over Randselva. Etter opninga hausten 2019 vart Jevnaker i Telegraph, Bloomberg og New York Times utropt til eit naudsynt reisemål. 

For ein liten norsk tettstad var det stas å hamna på den årlege New York Times-lista over dei 52 stadene i verda lesarane lyt vitja i det komande året, men januar 2020 var ikkje det beste tidspunktet. Året verda laut vitja Jevnaker, var året verda heldt seg heime.

Av andre destinasjonar på lista finn ein Tokyo, Kuala Lumpur, Transilvania og Sabah på malaysiske Borneo, stader eg alt har vitja, i motsetnad til «Number 21: Jevnaker, Norway». 

reisemålet

Ved utløpet av fossen, ute i vatnet, står ein Marc Quinn-skulptur som eit digert hjul med hòl i – ja, som ein gigantisk kvernstein, kan ein tenkja i dei gamalindustrielle omgjevnadene med fabrikkhallar i raud teglstein. Men det er Kistefos-arvingen sjølv som har stått modell. Quinn har attskapt irisen til Christen Sveaas i bronse, med tverrmålet forstørra frå ti millimeter til ti meter. 

Midt i irisen, gjennom pupillen, fløymer Randselva, hjelpt av eit vasspumpesystem. «Heile naturen fløymer gjennom oss», heiter verket, «All of Nature Flows Through Us». 

Slike hugskott såg dei nok ikkje føre seg korkje med det indre eller ytre auget, dei som i 1889 fekk arbeid ved Kistefos Træsliberi, skipa av konsul Anders Sveaas, farfar til han med irisen. 

I dag er Kistefos katedral og børs, kunstmuseum og privat investeringsselskap, drive og kontrollert av Christian Sveaas. Det omset for kring 15 milliardar kroner årleg gjennom eigardelar i olje, skip, eigedom og finans. 

Anders Andersen

Avdukingar har det vore mange av i skulpturparken, som bronseauget i 2011 og The Twist i 2019. Ei ikkje-kunstnarleg avduking fann stad i 2002. Dagen var 1. mai, og avdukaren var dåverande leiar av Det norske Arbeidarpartiet, Thorbjørn Jagland, som avduka minneplata over føregjengaren og den fyrste partileiaren, Anders Andersen. 

Mellom etterfylgjarane hans finn me dei mest førande menneska i Noreg i moderne tid: Oscar Nissen, Oscar Torp, Einar Gerhardsen, Trygve Bratteli, Reiulf Steen, Gro Harlem Brundtland, nemnde Thorbjørn Jagland, Jens Stoltenberg og – dei siste sju åra – Jonas Gahr Støre. 

Men kvifor vart minneplata over Andersen avduka på Jevnaker fyrst meir enn 70 år etter at han døydde? Han vart gløymd, og han bidrog sjølv til gløymsla.

Då partiet var 40 år i 1927, året då partiet vart Noregs største i val og danna si fyrste, kortvarige regjering, vart han framleis hugsa. Partiavisa Arbeiderbladet vitja 81-åringen på gamleheimen i Røyken i Asker, der han hadde budd sidan hundreårsskiftet. Han fortalde då om partistiftinga i Arendal i 1887 der solidaritetsrørsla Samhold vart til Arbeidarpartiet: «Med få unntak var utsendingene til Arendalsmøtet arbeidere! De fleste av oss var venstremenn. Vi som var med i Samhold, hadde ikke noe kjennskap til sosialismen, men vi var utilfredse med forholdene og ønsket en radikalere politikk, og vi mente at denne måtte opptas av arbeiderne selv gjennom et eget parti.»

Gløymsle

Fire år seinare vart Andersen gravlagd ved Røyken kyrkje. Gravsteinen var ei minneplate med ein hammar og innskrifta «Anders Andersen. 22-10-1846. 1.9.1931. Det norske Arbeiderpartis første formann. Med takk fra D.N.A og Røyken Arbeiderparti.»

Til 50-årsjubileet redigerte Halvdan Koht tobandsverket Det norske Arbeiderpartis historie 1887–1937 (1937), der Andersen er nemnd éin gong – i omtalen av partiskipinga: «Til formann blev sagarbeider Anders Andersen valgt. Han var nestformann i Samhold og en trenet organisasjonsmann fra avholdsbevegelsen.»

Han er unemnd i Einhart Lorenz’ tobandsverk Arbeiderbevegelsens historie (1972, 1974) og i seksbandsverket Arbeiderbevegelsens historie i Norge (1985–90), som kom ut då partiet var hundre år. 

Men sist i 1980-åra hadde ein Ap-kar frå Hønefoss busett seg i Røyken der han på kyrkjegarden kom over minneplata, som snart, ut frå dei vage opplysingane frå Andersen sjølv, vart flytta til Haug kyrkjegard utanfor Hønefoss.

Lausungen

I 2001 byrja hønefossingen Sverre Bjerkeli å sjå etter Andersen i kyrkjebøkene i von om å fastslå fødestaden nærare. Namnet dukka opp i kyrkjeboka for Jevnaker, og alt året etter vart minneplata flytta til Kistefos og heidra av Jagland.

Noko av soga Andersen hadde løynt, kom for dagen etter 150 år. Han var fødd på Jevnaker som son av ei ugift tenestejente på 20 år, Kari Olsdatter på Berger gard. Å gå kring som lausunge på Jevnaker var nok ein hard lagnad i 1840-åra. 

Naud, svelt og fattigdom prega staden der det ikkje berre var uvanleg mange fabrikkarbeidarar, uorganiserte sjølvsagt, men òg langt fleire husmenn enn elles på Hadeland. 

Lågt på rangstigen – under fabrikkarbeidarar, husmenn og innerstar – stod tenestefolket. Lågare stod kvinnelege tenarar, som det på Jevnaker var 275 av i det året Kari Olsdatter vart gravid, og lågast av dei – utan eigen tilhaldsstad, med éin fridag i året – stod dei ugifte mødrene.

Thranittarane

Opplysingane fekk nokre bitar til å falla på plass. Andersen var som gut vitne til den fyrste arbeidarrørsla i landet. Kring Jevnaker og Hønefoss var det om lag 300 revolusjonære thranittar, fleire av dei frå garden der Kari Olsdatter tente, og då Andersen var fem år gamal, kom det i heimtraktene hans til valdelege samanstøytar mellom thranittar og utkommanderte soldatar. 

Marcus Thrane hadde då om lag 25.000 tilhengjarar i landet. Den norske rørsla voks snøgt etter det europeiske revolusjonsåret 1848, påverka av Karl Marx’ Det kommunistiske manifest som kom ut same året. På Jevnaker og andre stadar kjempa thranittane for ekspropriering av jord til eigedomslause husmenn, mot den private eigedomsretten. Dei kjempa ?for internasjonalisme og «en europæisk føderativ Republik», mot nasjonalisme – til skilnad frå den nasjonalromantiske rørsla som nådde eit høgdepunkt i Noreg i dei same åra, då styresmaktene gav stipend til diktarar og forskarar som ville leita etter folkesjela ute i bygdene. 

Etter slaget ved Hønefoss i 1851 – den såkalla hattemakarkrigen, oppkalla etter den lokale opprørsleiaren, hattemakar Halsten Knudsen –?vart Thrane og mange med han fengsla og rørsla knust. Ei slagkraftig og organisert arbeidarrørsle voks ikkje fram att i Noreg på ein mannsalder, og då stod Anders Andersen sentralt. «Det skulle gå mange år før det ble ny fart i arbeiderbevegelsen igjen, men i 1887 ble sagbruksarbeideren Anders Andersen (1846–1931) fra Hønefoss valgt til Det norske Arbeiderpartiets første partiformann», fortel Wikipedia, og legg til: «Man kan kanskje hevde at han var et produkt av hattemakerfeiden.» Einkvan lyt logga seg inn og endra fødestaden til Jevnaker. 

Arendal

I 1868, då han var 22 år, forlét Anders Andersen heimstaden. Kan henda drog han med Ringeriksbanen, toget frå Jevnaker til Drammen, som opna i oktober det året. Han fór til Arendal, ein av dei rikaste byane i Skandinavia den gongen, og fekk arbeid ved eit sagbruk. 

Med det finansielle krakket i Arendal i 1886 – der reiarar og bankeigarar kausjonerte for kvarandre og gjorde underslag – vart den tidlegare velstandsbyen fylt av arbeidsledige. Ein av dei, 40 år gamle Anders Andersen, kom med i Samhold-leiinga og i omforminga av rørsla til eit politisk parti for ein samfunnsklasse som ikkje hadde eit eige parti: arbeidarane. 

170 år etter thranittaropprøret, med aktivistar frå garden der Andersen voks opp, er den raude vogga Jevnaker framleis ein Ap-bastion. Ved kommunestyre- og fylkestingsvalet i 2015 fekk partiet 43,1 prosent av røystene, 10 prosent meir enn i landet som heilskap. Og medan Ap ved valet for halvanna år sidan gjekk sterkt attende på landsbasis, til 24,8 prosent, gjekk partiet uvanleg nok fram i Jevnaker, til 43,6. 

Sentrum

Glassmenageriet er framleis ope når me i skumringa kjem attende frå Kistefos. Den nye lokaliseringa i Meieribakken verkar fornuftig, berre 100 meter frå Hadeland Glassverk og den halve millionen med potensielle kundar som kvart år vitjar verket. At det no vert langt til Jevnaker sentrum, gjer ikkje noko. 

Med den nye E16-traseen gjennom Hadeland vert hovudvegen no lagd utanom tettstaden Nesbakken, den vesle halvøya lengst sør i Randsfjorden som har vore administrasjonssentrum i kommunen. Slik kan ein norsk tettstad døy endå litt meir. Dette har kunstglassamlaren Jon Jutrem skjøna. Den velkuraterte samlinga hans har same kva ikkje ein lokal marknad fyrst og fremst.

Når infrastrukturen ytterlegare integrerer Jevnaker i bu- og arbeidsmarknaden til Stor-Oslo, går jevnakersokningen frå å vera heimføding til verdsborgar. Dialekten og dei lokale røtene vert svekte, men folketalet aukar. Sentrum vert flytta til treningssenter, eldresenter, kontorsenter og kjøpesenter. Tida, kvardagen og tilhøyrsla vert endra, men omgjevnadene er dei same – is og røyk.