Om huset er bygt av fure, skal nye delar også vere av fure, ikkje gran. Men skal vi skifte ein del som er i gran, skal det nye også vere gran. Tilsvarande er det om utgangspunktet er bjørk, som vi finn i mange uthus i strok med lite barskog. Eller osp, som finst i kledning på eldre bygningar.

Idealet er òg at årringane i ein ny del samsvarar med årringane i den gamle. Då vil den nye veden endre seg på same måten som den gamle når huset vert fuktig i vått vêr og tørkar i andre periodar.

Slikt er ikkje dumt å ha i tankane, sjølv om det ofte ikkje er praktisk å følgje strenge reglar fullt ut.

Øksa og saga

Å nytte same teknikken som dei eldre brukte då dei bygde, vil i stor grad seie å lage tilverka flater med øks. Øks er ein gjennomgangsreiskap frå dei eldste tider til i dag. Med øks kunne dei både hogge flate sider på stokkane og kappe dei. I stovehus og andre bygningar som folk budde i – og innvendig i lafta fjøs – er flatene glatta med høvel, og i tidlegare tider med ein reiskap som heiter skjøve. Dette er eit stål festa i eit trestykke som lét seg drage langs stokken og som tok tjukkare fliser enn ein høvel gjer.

Sager kom i bruk på ulike tidspunkt. Dei første er visstnok kjende frå 1300-talet, men det gjekk enno lang tid før dei vann innpass over alt. Med handsag kunne dei felle og kappe tre. Bord skar dei med oppgangssag eller med handsag der stokkane låg på eit stillas. Ein mann stod oppe og styrde saga etter ein strek av ei sota snor på stokken; ein stod under og drog saga ned. Med begge teknikkane vart det att eit stykke i enden av bordet som saga ikkje nådde. Det vart kløyvt ut og gjerne jamna med øks. Om bordet er laga med handsag eller oppgangssag, er ikkje alltid like lett å avgjere for dei som ikkje er øvde. Berre i særskilde tilfelle, med gamle og særleg verdfulle hus, vert slike teknikkar nytta i dag. Det er ikkje mange oppgangssager i drift, og heller ikkje mange som meistrar teknikken med handsaging. I dei fleste tilfella er det òg eit kostnadsspørsmål. Bord laga med sirkelsag eller motordriven bandsag er like varige som andre; det er kvaliteten på stokken som avgjer. Og dei lèt seg godt glatte med øks eller høvel.

Materialval

Ein tredje hovudregel er å skifte ut berre så mykje av materialen som trengst for å få huset i stand til å stå lenge. Delar som er våte, mørke, skitne og gjerne dekte av algar eller skadde av insekt, er som regel i betre stand enn det kan sjå ut til ved første augnekast. Dimensjonane er til vanleg så store at også berande delar kan vere sterke nok om somme av dei er rotne. Om ikkje kvaliteten på den materialen ein har å skifte inn, er god, kan han vere mindre varig enn den gamle. Gamle kledningsbord og laftestokkar kan sjå dårlege ut på overflata, men vere harde som bein like under. Det er berre å stikke med ein spiss kniv for å finne ut kor mykje som er alvorleg skadd, eller slå med ein hammar og lytte. Klang i stokken tyder på at han er solid nok; ein dump lyd er illevarslande. I nokre tilfelle, som i sperrer under torvtak, kan overflata verke lovande, medan ei grøft midt i sperra er heilt roten.

Vindauge

Den mest vanlege feilen er truleg å vrake gamle vindauge som ser noko medtekne ut. I alle fall langt ut på 1800-talet var vindauge nesten alltid av nøye utvald material, så godt at det er vanskeleg å finne like god erstatning i dag. Det som ofte held for å gjere vindauget fullgodt, er å fjerne kitt og laus måling, og å pusse treverket reint. Om veden er heil – har si form – er det oftast nok å setje råmene inn med linolje og kitte på plass rutene igjen. Eldre, bulkete glas gjev vindauget eit anna preg enn heilt plane ruter.

Dersom bygningen har vore endra gjennom tidene, kjem spørsmålet om å ta vare på det som er i dag, eller å tilbakeføre huset til eit tidlegare tidspunkt. Svaret har det vore strid om så lenge restaurering har vore praktisert. Standpunktet som har antikvarisk oppslutning i dag, er å ta vare på – i stor grad – vitnemål om historia bygningen har vore gjennom. Tilbakeføring er likevel akseptert dersom kunnskapen om tidlegare stadium er sikker nok.

Erik Solheim