Det er nokre grandiose eksempel i historia til det 20. hundreåret som demonstrerer korleis denne umenneskeleggjeringsprosessen går føre seg, korleis tapet av personlegdom skjer under presset frå oppkonstruerte og satanisk samansette scenario. Det første av dei – den detaljert utmeisla innovasjonen for å bryte ned personlegdomen – blei realisert i dei nazistiske dødsleirane under den andre verdskrigen.

Dette har den store psykologen frå Wien, Bruno Bettelheim, skrive ei skakande bok om: The Informed Heart (Det opplyste hjartet). Han var jøde og hamna i leirane til nazistane alt på den tida da dei enno ikkje var dødsleirar, men nazistane berre trena på å oppsede arbeidskrafta som «slavar».

Eg las boka i 1970-åra, og ho gjorde sterkt inntrykk på meg. Bettelheim hadde vore i Dachau og Buchenwald i elleve månader i 1938–1939, og han blei sett fri gjennom eit amnesti som blei erklært til ære for fødselsdagen til føraren. I desse elleve månadene redda han seg ved å drive fagleg verksemd, ved å observere det som gjekk føre seg. I boka, som han skreiv 20 år etter hendinga, formulerer han seks reglar for å omskape eit menneske til «biomasse utan personlegdom, vilje eller kjensle».

Eg meiner desse observasjonane frå ein psykolog er så viktige at eg tar dei med her:

1. Meiningslaust arbeid (graving av grøfter med hendene når det ligg spadar rett ved sida av, det å grave groper for så å fylle dei igjen). Slikt arbeid er ikkje berre utilfredsstillande, det audmjukar eit menneske.

2. Plikt til å følgje reglar som utelukkar kvarandre (eit skakande eksempel: I kasernen har alle eit teppe med skrått rutemønster, og køyene skal dei reie opp slik at rutemønsteret ser likt ut hos alle. Samstundes har ein 20 minutt på morgonstellet, og det er teknisk umogeleg å gjennomføre ei slik geometrisk oppreiing av sengetøyet). Det er straff for ikkje å utføre oppgåva, men ho følgjer ikkje alltid. Uansett har alle dei som må vere med i denne slu leiken, stendig ei skuldkjensle over ikkje å ha utført oppgåva.

3. Prinsipp om kollektivt ansvar (den personlege ansvarskjensla blir viska ut, alle byrjar å vakte på kvarandre).

4. Det blir stendig innprenta at ikkje noko er avhengig av den innsette (det blir fortalt ei historie om tsjekkarane som fekk privilegium og så blei sende til å gjere det aller tyngste arbeidet og deretter attende til heilt fine tilhøve – da skjer ei total oppløysing, desse menneska var dei første som gjekk til grunne).

5. Å tvinge folk til å sjå ut som om dei korkje ser eller høyrer noko («Alle veit, men vi lèt som…»).

6. Å tvinge mennesket til å skritte over «den siste linja» (eit skakande eksempel er der dei innsette grev kvarandre ned).

Dette er i det heile teke ei satanisk historie som i detaljane fell saman med fragment i forteljingane til Varlam Sjalamov om Gulag.

Eg kjenner tre jødiske forfattarar – dei austerrikske psykiatrane Bruno Bettelheim, Viktor Frankl og italienaren Primo Levi – som har fortalt verda om leirane til nazistane. Dei hadde overlevd påkjenningane i fangeleirane, og to av dei tok til slutt sitt eige liv. Det finst truleg kunnskap som det er vanskeleg å leve med.

Problemet med at mennesket blir omforma til «biomasse», er ikkje forsvunne, det har berre fått nye nyansar i vår tid. Den menneskelege biomassen utgjer ei tettpakka maurtue som friviljug seier frå seg den personlege fridomen – eigentlig sin eigen personlegdom – i byte med å ha det makeleg og vere garantert tryggleik. Ein person som inngår ein slik uklar avtale, lèt sjølv vere å søkje etter meining. Han er reie til å godta dei formlane som blir tilrådde for han, utan å tenkje, i full tillit til autoriteten – ein lærar, leiinga, staten.

Kva er det som går føre seg i eit menneske som friviljug gjev frå seg fridomen til å ta eigne avgjerder og overlèt han til eit anna menneske, til ein autoritet? Korleis er mekanismen for denne underkastinga, kvar har han røtene sine, lèt det seg gjere å motstå han?

I 1960-åra gjennomførte Stanley Milgram, forfattaren av boka Obedience to Authority, ein serie psykologiske eksperiment som i stor grad endra førestillingane våre om den frie viljen og om moral. Det var eit så viseleg uttenkt eksperiment at dei som blei testa, ikkje visste at det nettopp var åtferda deira som var gjenstand for forskinga.

Deltakarane blei delt i to grupper: «elevar» og «lærarar». «Lærarane» gjekk ut frå at eksperimentet gjaldt «elevane», som blei spela av innleigde skodespelarar. «Lærarane» skulle så gje «elevane» støyt når dei løyste ei eller anna filologisk oppgåve, og for kvart nytt mistak skulle styrken på støyten auke gradvis – frå 20 til 360 volt. I røynda blei det ikkje gjeve støyt, «læraren» trykte på knappane med stendig høgare spenningsverdiar og høyrde til å byrje med skrik, deretter hyl og bøner frå «elevane» om at eksperimentet straks måtte bli stansa.

Målet med dette eksperimentet var å finne ut kor grensa for å underkaste seg autoriteten til eksperimentleiaren gjekk hos «lærarane» som blei testa, og på kva tidspunkt «læraren» ville få ei lei moralsk kjensle når han blei medviten om at han påførte «eleven» kraftig smerte – eller om han ikkje ville få noka slik kjensle i det heile teke. Eigentleg dreidde det seg om den moralske terskelen for «ikkje-underkasting».

I denne samanhengen kan eg ikkje unngå å nemne mi eiga livsrøynsle: Da eg var atten år og drøymde om å kome inn på det biologiske fakultetet, men ikkje var komen inn ved Moskva statsuniversitet i vanleg konkurranse, fekk eg meg jobb som laborant på eit vitskapleg laboratorium. Eg gjekk sjenert inn der. Ho som skulle vere rettleiaren min, stod framfor eit kjemibord, og framfor seg hadde ho ei petriskål og ei innretning der ho skar hovudet av nyfødde rotteungar. Dei var rosa, blinde og nakne, utan pels.

Rettleiaren la saksa i hendene på meg og sa: «Ver så god, prøv no, du får det til.»

Å ta rotteungen med handa var å vinne over ein medfødd avsky, å klippe hovudet av han var som å klippe vekk eit ukjent, namnlaust organ hos meg sjølv. Eg heldt pusten og samla alle krefter, klipte hovudet av. No ville eg kome inn på studiet!

Eg skildrar denne episoden i romanen Tilfellet Kukotskij. Eit viktig tema i boka er blant anna medisinsk etikk. Abort er eit anna stort tema. Min dokter Kukotskij tok til orde for å legalisere abort. Det var nett da eg støytte på akkurat dette temaet – det å ta ei avgjerd. Eg klipte hovudet av rotteungen, og i dei to neste åra var det dette eg dreiv med.

Eg hadde særs sterk motivasjon: Vi dreiv med vitskap, vi forska på hydrocephalus – vasshovud. Når vi hadde funne fram til modellen for hydrocephalus hos rotter, ville vi skjøne korleis tilstanden artar seg, og lære korleis ein kunne arbeide med han hos menneskebarn.

Milgram gjennomførte eksperimenta sine, men endra staden der dei blei gjorde, nokre omstende og detaljar. Han ville finne ut følgjande: Kvifor var testpersonane, når dei var påverka av ein autoritet som i dette tilfellet var ein forskar, i stand til å vise ei fæl framferd som slett ikkje var typisk for dei i det personlege livet deira? Kor stor liding var vanlege folk reie til å påføre andre, komplett uskuldige menneske, når det høyrde med i arbeidspliktene deira å valde liding?

Nokre dagar før eksperimentet byrja, bad Milgram nokre kollegar, psykologar og psykiatrar om å gje ein prognose for kor mange av «lærar»-testpersonane som trass i hyl og bøner frå «elevane» om å bryte av eksperimentet, ville kome til å auke styrken i spenninga til det ytste heilt til leiaren for eksperimentet stansa dei. Psykologane antok at 1 eller 2 prosent av testpersonane ville gjere dette. Psykiatrane trudde at berre éin av tusen ville auke spenninga til det maksimale.

Milgram blei sjølv forskrekka over resultata han fekk. Fleirtalet av testpersonane underordna seg det dei fekk ordre om av forskaren som leia eksperimentet, og straffa «eleven» med elektrosjokk, sjølv etter at «eleven» hadde slutta å utstøyte lydar og ein kunne gå ut frå at «eleven» var blitt medvitslaus. Resultata av eksperimentet synte kor djupt i sinnet vårt det stikk at det er naudsynt at vi underordnar oss autoritetar: Testpersonane heldt fram med å gjere det dei fekk ordre om, trass i moralske kvalar og ein sterk indre konflikt.

«Denne undersøkinga synte særs tydeleg at normale vaksne menneske er viljuge til å gå uventa langt i å følgje ordre frå ein autoritet», konkluderte Milgram.

No skal vi prøve å sjå to bilete ved sida av kvarandre: Milgrams eksperiment og ein typisk situasjon der ein attenårig gut er innkalla til militærteneste. Milgram sjølv støtta seg til intervju med amerikanske soldatar som hadde vore med i Vietnamkrigen eller andre amerikanske militæroperasjonar. Eg vil på denne måten streke under at det som går føre seg, har karakter av å vere allmenngyldig.

Det handlar om at det blir danna ein mekanisme for underkasting, som blir sett i gang straks ein ordre er motteken. Det å sverje «truskapseiden» speler ei rolle, det svarar til initieringsrituala i kulturane i oldtida, dei som symboliserte overgangen frå ungdom over i rekkja av «krigarar».

Militæravdelinga har lukka rom og hindrar soldatane i å kommunisere med andre, konkurrerande autoritetar – foreldre, prestar og lærarar. Den viktigaste og einaste autoriteten er den overordna offiseren. Trening i oppstilling, kolonnar og geledd der soldatane gjer alt automatisk, skaper ei kjensle av einskap, ei felles oppgåve i å utslette fienden og late alt «personleg» bli oppløyst i «fellesskapen».

Underkasting skaper eit solid grunnlag for medvitet og fjernar indre konfliktar. Soldaten blir fortald at han drep for ei god sak, og at tidlegare menneskelege verdiar ikkje har noka vekt. Eg strekar under at eg her gjenfortel ei bok som blei skriven i 1970-åra av ein amerikanar. No går det føre seg ein krig, og vanlege menneske utfører handlingar som får «lærarane» i eksperimentet til å sjå ut som englar. Så vil krigen ta slutt, men ikkje fordi soldatane kjem til forståing og sluttar å drepe motstandarane, men som verknad av endringar i den statlege politikken.

Eit menneske som har teke del i massedrap på sine likemenn, vender attende til eit liv i fred, autoriteten til den overordna offiseren tek slutt, og dei fleste av dei demobiliserte vil i det sivile livet finne seg andre autoritetar, som tek frå dei ansvaret for handlingane deira.

Milgram konkluderer: «Det er eit paradoks at nett slike dygder som truskap, disiplin og sjølvoppofring, som vi verdset så høgt hos mennesket, i krig skaper øydeleggjande mekanismar og bind folk til dei umenneskelege systema som makta rår over.»

Dette er den verkelege livssituasjonen til moderne menneske: Autoriteten seier éin ting og samvitet noko anna. Fridom ligg nett i det at mennesket tek på seg ansvaret for å avgjere dei meir eller mindre kompliserte spørsmåla i livet ut frå sine eigne førestillingar om verda, og ikkje etter rettleiing av autoritetar på ymse nivå.

Det å skape sine eigne førestillingar er ei vanskeleg og livslang oppgåve der ein må skaffe seg kunnskap og tileigne seg den menneskelege kulturen. Men det er nett dette arbeidet som gjer oss frie.

Kronikk i Novaja gazeta 15. juli 2022

Omsett frå russisk av Marit Bjerkeng

Del 1 stod på trykk 19. august 2022.

Ljudmila Ulitskaja

Ljudmila Ulitskaja (f. 1943) er eit av dei største namna i russisk samtidslitteratur, og ei av dei fremste opposisjonelle røystene i russisk kultur i dag. Det er ikkje utan grunn at ho like etter angrepet på Ukraina valde å reise frå Moskva, der ho har budd heile livet, og ut av landet. Ho er no i Tyskland.

Ulitskaja har skrive ei lang rekkje romanar og novellesamlingar som har fått prisar i inn- og utland. Verka hennar er omsette til meir enn 20 språk, og to av dei er komne ut i norsk omsetjing, «Medea og hennes barn» og «Sonetsjka». Snart kjem ei til. For den omfattande forfattarskapen har ho fleire gonger vore nemnd som aktuell kandidat til Nobelprisen i litteratur.

Denne artikkelen er meint for lesarar i Russland, og det kan ein kanskje gisse ut frå den nokså moderate tonen i teksten. Han blei skriven til ei ny avis i Russland, NO! som berre blei publisert digitalt, men som like etter starten blei blokkert på nettet. Her ligg det sjølvsagt ting mellom linene som regimet ikkje ville tole.

Ulitskaja har i alle år vore særs fritalande om maktmisbruk og undertrykking, historisk og i vår tid, både i det ho skriv og som støttespelar for aktivistar som driv med «uønskt verksemd», til dømes Jurij Dimitrijev, som sit i fangeleir med ein dom på 15 år i ei fabrikkert sak, mens den eigentlege årsaka er at han har arbeidd for å ta vare på og fortelje om offera for Stalins skrekkregime. Ulitskaja har saman med andre engasjerte vore til stades i rettssakene mot Dimitrijev. Ho var tidleg ute med å seie si kritiske meining om angrepet på Ukraina.

I alle bøkene sine har ho skildra menneske inngåande og fengslande, og heile tida med den blodige og undertrykkjande sovjetiske fortida som bakteppe. I verka hennar får vi sjå korleis livsvilkåra blir vengeklipte av makta, men òg korleis lykka og det gode finn seg fristadar. Den frie tanken er ein av dei viktigaste verdiane i Ljudmila Ulitskajas univers.

Marit Bjerkeng