Me er i godt humør. Kona har kjøpt ein sigar til meg for å feira innflyttinga i det nye huset. Eg kveikjer opp under røykvarslaren. Ein infernalsk lyd fyller huset. Han verkar. Eit år seinare vaknar eg om natta til same lyden. Eg dreg ut batteriet og søv vidare.

No, trettifem år seinare, er det kanskje på tide med eit nytt batteri? Eller kva med eit meir moderne røykvarslingsanlegg? Det ville jo vera for dumt å verta kremert før tida på livets oppløpsside. Eg vel å gå for nytt anlegg. Då kan eg gjera det kjekkaste eg veit. Eg opnar røykvarslaren for å finna ut korleis han verkar. Etterpå kan eg sjekka om det har vore noka teknologisk utvikling på dette området dei siste tiåra.

Av med lokket på røykvarslaren og fram med Google. Som mykje anna vart røykvarslaren utvikla ved hjelp av flaks. Eller serendipitet, som det heiter på fint. Den sveitsiske fysikaren Walter Jaeger prøvde å utvikla ein sensor for giftige gassar. Han verka ikkje. I rein frustrasjon tok Jaeger seg ein røyk, og då vart det utslag. Røykvarslaren var fødd.

Inne i røykvarslaren min, figur 1, ser ein to sylindrar. Den øvste er eit piezoelektrisk element som gir den høge alarmlyden. Den nedste inneheld sjølve røykdetektoren. Eg var rask då eg demonterte varslaren, fordi han inneheld små mengder av det radioaktive stoffet americium. Det sender ut såkalla alfapartiklar som er kjernar i heliumatom.

Vel, det er eigentleg ingen grunn til å vera redd, då strålinga er mindre enn det me heile tida vert utsette for frå det ytre rommet. Skal du bli skada, må du svelgja kjelda, og kven ville finna på noko slikt? Som vist i figur 2, vert desse alfapartiklane sende inn i eit ioniseringskammer.

Det er spenning mellom anode og katode, og ein har difor eit elektrisk felt i ioniseringskammeret. Der slår alfapartiklane laus elektron i lufta, og dei vandrar mot den positive anoden, medan luftmolekyla som har blitt positivt lada (ionisert), går andre vegen. Det gjev straum i krinsen. Dersom det kjem røyk inn i kammeret, vil nokre av iona binda seg til røyken, straumen vert mindre og alarmen går.

Røykvarslaren er så viseleg bygd at han har to ioniseringskammer. Det eine er ope for å sleppa inn røyk, og det andre er lukka. Ved å samanlikna dei to kammera kan ein korrigera for endringar i straumen som kjem av lufttrykk, temperatur og aldring av den radioaktive kjelda.

At det har føregått ei rivande teknologisk utvikling på brannvarsling og førebygging, gjorde ein entusiastisk vaktmeister på ein vidaregåande skule meg merksam på ein gong eg vart vist rundt på skulen. Der var det detektorar for den farlege gassen karbonmonoksid, og raude prikkar på veggane fortalde meg at dei brukte laserlys for å oppdaga røyk. Han fortalde meg at lys var litt betre til å oppdaga ulmebrannar, men at ein kombinasjon med ioniseringskammer og karbonmonooksiddetektor er det beste. Ionisering reagerer betre på brannar med rask utvikling.

Ein optisk røykvarslar, figur 3, har også eit kammer, men i dette vert lys sendt ut ved hjelp av ein lysemitterande diode. Lyset blir samla med ei linse og sendt ut i kammeret. Når det er røyk, spreier røyken lyset, og noko av det treffer ein fotodiode som registrerer lyset, og alarmen går.

Karbonmonoksid, vert den stille mordaren kalla, då han er usynleg, smaklaus og luktfri. Han vert utvikla når det ulmar, fordi ein då ikkje får fullstendig forbrenning. Mange husbrannar startar med feil i elektriske anlegg som ofte får det til å ulma i byrjinga. Den mest vanlege sensortypen for karbonmonoksid er elektrokjemisk. Ein har ei celle fylt med svovelsyre og to elektrodar. Karbonoksid oksiderer til karbondioksid ved den eine elektroden, og oksygen blir tatt opp ved den andre. Straumen som oppstår, er proporsjonal med mengda karbondioksid, og vips, så har me ein detektor.

Eg hadde berre éin røykvarslar. I 2010 kom det ei føreskrift, TEK10/17, for nye bustader: Det må vera minst éin røykvarslar i kvar etasje, og dei skal koplast på straumnettet med batteri som reserve. Det kan også vera lurt at røykvarslarane kan kommunisera med kvarandre, slik at alle gjev alarm når røyk blir oppdaga.

Med tanke på at den radioaktive futten gjekk ut av min gamle røykvarslar etter ti år, er det på tide med noko nytt. Av omsyn til miljøet er ioniske røykvarslarar på veg ut. Det beste er derfor å plassera nokre optiske røykvarslarar på strategiske plassar rundt i huset. Slike varslarar kan ein få med både varme- og karbonmonoksiddetektor i tillegg. Det er berre å seia «ja takk». Det er ei billig livsforsikring.

Kva kan ein gjera for å førebyggja brann? Vel, kutt ut stearinlys, få komfyrvakt, ha eit stort grytelokk klart på kjøkkenet for å sløkka byrjande brannar. Ikkje køyr elektriske maskiner om natta, og lading av mobile einingar bør gjerast i greinuttak med straumbrytar du slår av om kvelden. Eg gler meg til helga er over. Då skal eg kjøpa ein bråte med røykvarslarar og kjedemontera dei.

Per Thorvaldsen

per.eilif.thorvaldsen@hvl.no