Eg gler meg som ein unge. Kvinneklinikken er neste stopp. I handa held eg eit barn. Min eigen son. Det første biletet av han. Eg anar konturane av den vesle kroppen med det store hovudet. Det blei tatt med ultralyd for tretti år sidan. No er det kanskje på tide å finna ut korleis det verkar.

Seksjonsoverlækjar ved fostermedisin og ultralyd Synnøve Lian Johnsen startar med å gje eit krasjkurs i gynekologi og svangerskap. Eg ser med lengting bort på ultralydmaskina GE Voluson E10 mens eg noterer for harde livet det Synnøve fortel.

– Ultralyd kan ein ikkje klara seg utan i vårt arbeid. I gynekologi brukar me det til å kartleggja anatomi. Det gjeld både normalitet og patologi. Me kan sjå om spiralen sit der han skal, og ved sjukdom kan ein sjå cystar på eggstokk, muskelknutar på livmor, kreftsvulstar, blødingar og infeksjonar.

Med ultralyd kan ein måla fosterets storleik og slik finna ut alder og når det blir termin. Dess tidlegare ein føretek ultralydundersøking, veke 9 til veke 20, dess betre. Då er det mindre variasjon i storleik enn seinare i svangerskapet. Rutinen no er rundt veke 18, men tidleg ultralyd er blitt godkjend. Med ultralyd i veke 11–14 er det mogleg å fanga opp avvik tidlegare, og mødrer med til dømes høgt blodtrykk kan følgjast nærare. Dersom mora har blodtypen rhesus negativ og fosteret rhesus positiv, kan mora vaksinerast, slik at ikkje fosteret får anemiske tilstandar.

Ein kan med ultralyd finna ut kor mange foster kvinna ber på. Dersom det er tvillingar eller fleire, må ein sjå om dei deler morkake eller har kvar si. Delt morkake er meir risikabelt enn ei til kvar. Har fostera delt fostervassekk eller felles? Delt er potensielt farlegast. Korleis er morkaka plassert? Dersom ho stengjer for utførselen, må ein ta keisarsnitt.

Mengda av fostervatn vert målt. Er det for mykje eller for lite? Ein ser også på fosterets anatomi for å avdekkja eventuelle utviklingsavvik. Har fosteret hjartefeil, klumpfot, ryggmergsbrokk eller vasshovud. Avvik aukar sannsynet for kromosomfeil. Såkalla trisomiar er genetiske mutasjonar som gjev ekstra kromosom til eit kromosompar. Dei fleste trisomiar gjev spontanabort, men det er mogleg for fosteret å overleva med trisomi på kromosompar 13, 18 og 21. Trisomi på kromosompar 21 resulterer i Downs syndrom. Ved mistanke om avvik er det mogleg å ta enten blod-, fostervass- eller morkakeprøvar for å finna ut kva som er galt.

Ultralyd kan også brukast til å måla blodstraumsmønster og blodstraumar. Dopplereffekten gjer det mogleg. Dersom blodstraumen til hjernen og hjartet av fosteret er større enn normalt, kan det bety at fosteret har begynt å slita sidan dei organa blir prioriterte. Dersom blodfarten er større enn normalt, kan det tyda på at barnet er anemisk. Svangerskap der mora er rhesus negativ og fosteret er rhesus positiv kan gje ein slik tilstand, kalla immunisering.

Overlækjar Synnøve ser nok at eg har gått litt i metting etter all denne informasjonen og foreslår at me ser på maskinen. Eg kjenner at pulsen stig til godt over hundre. Om lag lik den eit foster har. Å kalla GE Voluson E10 ein maskin er ei rein underdriving. Han er mest ein kobot, ein samarbeidande robot, med gynekologen.

Eg kjenner det kalde klisset på armen før ho set ultralydproben ned. Proben er fylt med ei mengd samverkande ultrasoniske sensorar som kan styrast elektronisk. Endeleg skal eg få sjå mine indre kvalitetar. Uvisst av kva grunn sa eg nei for tretti år sidan då kirurgen spurde meg om eg ville titta på konas under keisarsnittet. Klisset eg har på armen, skal syta for at lydbølgjene trengjer inn i armen utan å bli reflekterte på huda. Dess stivare eit stoff er, dess høgare er lydfarten. I luft er han 340 meter i sekundet og i vatn 1500 meter per sekund. Gjennomsnittleg fart i kroppen er 1540 meter per sekund. Raskast går lyden i bein og treigast i feitt. På grunn av den høge lydfarten brukar ein frekvensar frå om lag 1 til 6 MHz fordi dei reflekterte lydpulsane frå kroppen kjem snøgt tilbake. Høge frekvensar gjev også meir nøyaktige levande bilete.

Eg ser musklar og bein. Dess hardare materiale, dess lysare ser det ut på biletet. Blodet som strøymer, er fargelagt raudt og blått for å skilja retning med eller mot proben. Overlækjaren viser ei typisk ultralydundersøking på storskjermen.

Ein ser ultralydbilete øvst i midten. Det spreier seg frå proben og utover. Ulike gråtonar visar kor mykje lyd som blir reflektert. Hjernen til fosteret er her den lyse delen innkapsla i den gule sektoren. Maskina kompenserer for tap av lydtrykk innover i kroppen ved å forsterka signala frå vev lengst vekke frå proben, slik at likt vev får same gråtone overalt i bilete. I denne undersøkinga blir blodstraum målt der me ser raud og blå farge. Nedst er farten til blodet gjeven i centimeter per sekund med tid langs x-aksen.

På grunn av at organa i kroppen har ulik lydfart, vil det oppstå refleksjonar, som er det me er på jakt etter, men òg uønskt spreiing som lagar støy i bileta. Denne vert fjerna med signalbehandling etter mottak i proben.

Den varierande lydfarten gjennom kroppen gjev også overtonar som maskina kan utnytta til å få endå betre oppløysing. Maskin og kropp spelar bokstaveleg talt på lag. Maskina har ein avansert signalbehandlingsmodul. I den kan også informasjon foredlast og presenterast på ein formålstenleg og tidssparande måte for lækjaren.

Per Eilif Thorvaldsen

Per Eilif Thorvaldsen er førsteamanuensis i kommunikasjonssystem ved Høgskulen på Vestlandet.