Masseskytingane i Dayton og El Paso har sett dobbeltmoralen til Trump-administrasjonen i skarpt relieff. The Atlantic har synt korleis Trump har strupt tiltak frå Obama-administrasjonen mot kvit rasisme, og presidenten har kutta i FBI-program for å etterforske nettverka til rasistane.

Etter å ha skapt eit klima av hat har president Donald Trump innteke den landsfaderlege rolla. Han manar no til ettertanke, og krev at massemordarar må avrettast og ekstreme ideologiar brennast bort. Dei forsøplar sinnet, som han sa. Nett på det punktet er kunnskapen hans fyrstehands.

Det er ikkje vond vilje å kalle dette hykleri. Gjennom sine eigne talemåtar har Trump sjølv legitimert ekstreme haldningar. Han har pusta liv i ei djup polarisering i USA, og han har fått kvite herretenkjarar til å kome krypande ut or treverket og stå fram så ope at det var utenkeleg berre for få år sidan.

Speglar kvarandre

Vi ser eit mønster: Den vestlege alliansen vert no styrt av ein narsissistisk bølle i Det kvite huset, som leikar med rasefordomar og kvinneforakt, og ein opportunistisk klovn i Downing Street nr. 10. Trump og Johnson er døme på ein primitivistisk leiartype som i nyare tid tok til med Silvio Berlusconi. Dei er båe kasta inn i maktposisjonar av ei bølgje av nostalgi og globaliseringsangst. Det kan gå riktig ille.

Trumps slagord kjenner vi alle (av motstandarane omskrive til eit venlegare «Make America Greet Again»). Og Trump er blitt møtt med eit tilsvarande mantra frå Johnson: Storbritannia skal bli «den beste staden i verda». Båe er styrt av ein innettervend, sjølvglinsande og temmeleg skamlaus nasjonalisme. Dei er spegelbilete av kvarandre.

Sentimentale i fortidsutopismen sin er dei òg. Den eine er driven av postimperialistiske vyar frå slutten av 1800-talet, då sola ikkje gjekk ned i det britiske imperiet. Johnson legg for dagen ein lengt etter klassisk britisk «siviliserande greatness», lutra av ein protoaristokratisk kostskulementalitet frå Eton og dandert med latin og gresk frå Balliol College, Oxford.

Dette er «falskt medvit» i den opphavlege tydinga til Marx, ein ideologi skapt i hjernane til eit sjikt av overklassegutar utan noko grunnlag i røyndomen i dag. Denne ideologien er reaksjonær i den opphavlege tydinga av ordet, fordi han vil attskape ei verd som er gått tapt.

Plutokratiet sigrar

På andre sida av Atlanteren er fortidsvisjonen av meir handfast plutokratisk karakter: flust med pengar, livsstil av Great Gatsby-typen og økonomisk fridom henta frå «The Gilded Age» i amerikansk soge. Haldningane til Johnson og Trump har ulikt opphav: overklassetradisjon mot nyrik supervelstand. Men desse skilnadene spelar inga rolle for resultatet.

Dei transatlantiske forskjellane har òg andre uttrykk. Med Boris Johnson har Storbritannia for fyrste gongen fått en Tory-statsminister som openhjartig har uttrykt forakt for næringslivet (jamfør replikken «F... business», som Johnson kom spontant med då han vart fortald om kostnadene ved ein såkalla hard brexit). Trump kjem frå verda til den tøffe forretningsmannen. Han treng ikkje kulturelle overbygnader over pengefilosofien sin. Båe utmerkar seg ved å ville gje dei velhavande endå meir i skattelette. I USA har dei rikaste aldri vore rikare enn no, og ulikskapen har knapt vore større.

Det republikanske partiet har alltid vore eit telt med tre pålar: 1) folk som trur at Darwin er fake news, 2) sosialkonservative lågkristne («evangelicals») som ser bort frå alt det vulgære ved Trump så lenge han gjev dei abortforbod, og 3) superrike skattemotstandarar av typen brørne David og Charles Koch frå Koch Industries, eit av dei største private konserna i USA. No sit den tredje kategorien i førarsetet.

I kampanjen sin for å bli statsminister starta Johnson med å kaste ut kjøtfulle skattebein til dei mest velhavande. Strategien lukkast. Samstundes er Johnson lik Trump også på ein annan måte: Han hevdar at han vil ta vare på dei som sit nedst ved bordet. Båe deler dette populistiske islettet. Få i Storbritannia vert rett nok overtydde av denne retorikken. Det er lenge sidan Benjamin Disraelis visjon om «one England» – at toryane skulle vere eit parti også for dei fattige – spela noka reell rolle.

Fortidsutopi

Trump og Johnson er båe meistrar i idyllisering og romantisering av fortida. Dei skaper ein utopi av fortida, og ein utopi er, som lesarane vil vite, eit namn på ein stad, «topos», som ikkje finst.

Trumps visjon er eit kvitt Amerika, utan feministprat, svart borgarrettskamp, miljømas og urettvis globalisering. Johnsons tankeverd kan vi lese ut av boka han skreiv om Churchill. Han ser striden om brexit som «ein Churchill-augneblink»: Storbritannia står seg best åleine, om ikkje direkte på strendene ved Dunkirk denne gongen, så like ved. Og han er mannen som i ei krisestund leiar dei veike fram, han tilbyd blod, sveitte og tårer og skjer gjennom tåka. Det finst ikkje kriser, seier Johnson, berre sjansar.

Både Trump og Johnson trur at dei vil få større nasjonalt handlingsrom ved å fjerne seg frå overnasjonale organ – FN, EU, G7, WHO og NATO. Omgrepet dei knyter seg til, suverenitet, høyrer til fortida i verdspolitikken. I dag er det kontraproduktivt. Også USA treng vener, og vener får ein gjennom forpliktande internasjonalt samarbeid.

Johnsons våpenbrør (især den for utlendingar nesten parodiske overklassefiguren Jacob Rees-Mogg) frambyr ei forherda blanding av viktoriansk, nasjonalkonservativ imperielengt og Ayn Rand-kapitalisme av laissez-faire-typen. Rees-Mogg ser for seg eit Shanghai ved Themsen, eit England utan EUs tvangstrøyer av sosiallovgiving og arbeidarvern, ei øy som kan konkurrere med alt som finst av uhemma kapitalismeformar verda over.

Svinebundne

Denne grunnforteljinga får no dominere Tory-partiet: I Brussel sit byråkratane som har hindra Storbritannia i å utfalde sitt slumrande potensial som verdsmakt. Denne tolkinga gav rom for å styre politisk agg på heimebane over i motstand mot EU. Unionen vart skulda for alt som har gått skeivt i UK. Storbritannias nedgang dei siste 40 åra har si årsak i krefter utanfrå som ville kvele den britiske identiteten.

Pragmatismen og snusfornufta som toryane alltid har pryda seg med – gode eigenskapar i politikken – er dermed trengde til side til fordel for eit elitært, nasjonalkonservativt monster, næra av nasjonalt sjølvbedrag.

Det er dette som ligg bak brexit og som har gjort Storbritannia til lått for ei heil verd. At Labour-leiinga ikkje ser dette klart, og ikkje tidlegare gjekk inn for ei ny folkerøysting, er nok eit teikn på leiarskapskrisa i partiet.

Stammekultur

Johnson og Trump er begge meistrar i å infantilisere og vulgarisere politikken, og dei er vêrhanar og impulsdyrkarar. Når Trump hissar opp trusfellane sine i taktfaste rop om å stenge Hillary bak lås og slå, minnar han om demagogar lenger bak i historia. Vi skal ikkje nemne namn.

Både Johnson og Trump byggjer ein stammekultur hos tilhengjarane sine. Dei er som henta rett ut av Shakespeare: Johnson som ein burlesk Falstaff, Trump som ein slu maktsøkjande Macbeth. Likskapen mellom Det kvite huset i Trumps tid og Macbeths bloddrypande dolkar i det skotske høglandshoffet, er slåande. Men som Macbeth minna om: «Kvar ein gårsdag har lyst veg for narren til død og støv».

Ein siste likskap mellom dei to statsleiarane skal nemnast: Dei har båe svart belte i å vere smålåten. Johnson gav tidleg uttrykk for at han ville bli konge av verda. Trump ser seg sjølv som eit «stabilt geni». Nick Clegg, den tidlegare leiaren for Liberaldemokratane, kalla Johnson «ein Trump med ordbok».

Bernt Hagtvet

Bernt Hagtvet er professor
i statsvitskap ved Bjørknes
Høyskole
i Oslo