Lytt til artikkelen:

Musikkhistorie

Arvid Bryne

arvid.bryne@gmail.com

Populærmusikken som historikaren har teke for seg, var songar folk song ved oppvaskbenken, nynna i einsemd, høyrde på radio og grammofon eller spela sjølv.

– Det er dette vi vil vekke til live i stort bokformat nå, seier Dahl, som fyller 80 år og lanserer boka denne veka.

Populærkulturen er – og var – internasjonal. Han strøymer fritt, upåverka av tid og rom. Dei songane vi nynnar på vårt eige språk og kanskje ser på som «typisk norske», kan ha opphav i andre tider og framande land. Men fleire er norske, skapte av diktarar og komponistar som Lyktemannen eller Per Kvist, Reidar Thommessen eller Otto Nielsen. Dei fargerike noteomslaga var laga av reklameteiknarar som Karl Dahl eller barnebokillustratøren Sonja Zernichow, eller av velsedde kunstnarar som Per Krohg og Harald Damsleth.

I boka er notehefta ordna kronologisk og delte inn i grupper. Inndelinga dekker mykje, men ikkje alt. Saman med populære grupper for viser, valsar og jazz kom kristne songar og salmar. Notane kunne spelast på piano eller orgel. Evangeliske utgjevarar, som berre var éin del av kristenfolket, gav ut «Nye evangeliske sanger» i nærare 40 hefte etter 1945.

Men uansett sjanger: Notehefta spreidde den populære musikken i tiår etter tiår – inntil dei svann bort og vart erstatta av andre trendar i 70- og 80-åra.

Popmusikk

– Kva er eigenleg popmusikk, og kva slag status har han i det offentlege rommet som omgjev alt og alle?

– Alle veit at pop kan vera overflatisk, og at tekstane gjerne er banale. I ein av dei mest kjende TV-diskusjonane nokosinne i Noreg, stod litteraten Erling Nielsen mot popidolet Arne Bendiksen og klaga over nettopp det: at tekstane var så banale og musikken så svak at ein aldri kom til anna enn overflata av menneskelege kjensler. Populærkulturen var rett og slett fordummande, meinte Nielsen.

Bendiksen svara, som han måtte, at populærmusikken ikkje meiner å tilby anna enn litt tidtrøyte til enkle melodiar. Ønskjer ein noko anna, får ein søke andre stader.

– Vi treng det muntre, det overflatiske og det banale, gjer vi ikkje, spør Dahl.

Han strekar under at det er skilnad på den nasjonale songskatten og den populærmusikken vi snakkar om her. Nasjonalskatten ligg i folkedjupet.

– Det er difor vi vil at barna våre skal kjenne «Jeg lagde mig saa silde» eller «Jeg vil sjunge om en helt». Vi ser på det som ... ja, som ein del av oppsedinga deira, medgjev Dahl.

Slik er det ikkje med populærmelodiane. Dei strøymer på ustoppeleg. Ingen hadde høyrt «Sugarbush» eller «Blåveispiken» før melodiane plutseleg var i radioen. Dei kom som eit tilbod i nåtida.

Nokre populærmelodiar vart evergreens. Uslitelege, ettertrakta, spela om att og om att til nye, stadig nye framføringar. Kven får nok av «Tea for two» eller kjenner seg ikkje igjen i «busk og kratt der ute på Hovedøen»? Det kan saktens spørjast kva som gjer visse melodiar, visse songar eviggrøne. Kvaliteten vil somme seie. «Lady Be Good» og «Julekveldsvisa» held mål og vel så det. Tilsvarande vil ein gjerne seie at når så mange er gløymde og berre ligg og skvalpar i bakevja, så heldt dei ikkje mål.

Eller kva skal vi seie om nettopp «Det hender så mangt på Hovedøen»? Songen blei skriven av Vilhelm Dybwad rundt førre hundreårsskiftet. Bokken Lasson (1871–1970) song han til eige luttakkompagnement. Han kom som noteblad rundt 1910. Så blei både songen og notane gløymde fram til Kari Diesen song han på plate i 1957 med Willy Andresens orkester. Då var songen blitt populær på ny.

Pianoet i sentrum

Sentralt i musiseringa på heimebane står pianoet. Det var instrumentet til heimebruk, også i den forstand at notane var uttrykkeleg merkte med at dei var til privat, ikkje til offentleg bruk.

Vi har ingen heilt god statistikk over kor mange piano det var i Noreg. Til å begynne med kom dette møbelet frå utlandet, i første rekke Tyskland; mange har ennå eit Schimmel-piano i stova. Importen gav årlege rapportar til tollvesenet som viser at i dei siste tiåra av 1800-talet og fram til første verdskrig låg importen på 500–1000 årleg. Til dette kjem den innanlandske produksjon. Den førte ikkje til statistikk på same vis, men måtte reknast med. Brørne Hals starta eigen pianofabrikk i Oslo seint på 1800-talet. Saman med Jacob Knudsens pianofabrikk i Bergen leverte dei omtrent like mange piano ut over i landet som det som vart importert, inntil krigsutbrotet i 1940. Det vil seie at det då kanskje var 100.000 piano i landet.

Då kringkastinga kom i 1925, flytta ho symbolsk nok inn i pianofabrikklokala ved Tivoli i Oslo (der Hotel Continental ligg nå). Men pianoet gjekk ikkje av moten. Snarare var det ein stimulans, fordi musikk i andre kanalar førte til auka etterspørsel etter notar og instrument.

Den første filmen som kom til dei store byane rundt førre hundreårsskifte, var utan lyd. Kvar kinoframsyning dei første tretti åra (1900–1930) vart akkompagnert av levande musikk. Stilla som følgde dei levande bileta, berre avbroten av publikums latter eller stønn, måtte jo fyllast med eitkvart. Dei største kinoane hadde heile ensemble ved sida av pianisten. Kinoane var viktigaste arbeidsplass for norske musikarar; halvparten av Trondheims i alt 65 profesjonelle musikarar var i 1920-åra engasjerte ved byens kinoar, i Oslo ein tredel. Først med lydfilmen forsvann pianisten, og filmen fekk sin eigen musikk.

I 1928 lanserte Columbia ein billeg «reisegrammofon», basert på sveiving og ikkje på elektrisk straum, der heile lydutstyret var plassert i ein hendig koffert som lett lét seg bringe med overalt. Med reisegrammofonen blei musikken mobil. Alt i 1930 rapporterte pressa at det var «grammofoner under hver busk» på Bygdøy jonsokaftan. For utbreiinga av populære musikksjangrar hadde denne mobiliteten mykje å seie.

Ei av følgjene som straks kom, var at eldre former for populærmusikk, gatesongarar og skillingsviser forsvann. Også etterspurnaden etter det skrivne notebladet med tekst og musikk fall noko, ettersom grammofonen tok over.

Jazz

For jazzen fekk grammofonen ein heilt spesiell verknad. Jazz var ein ny musikkart. Han oppstod rundt første verdskrig og spreidde seg lynraskt rundt i heile verda – ved hjelp av grammofonen. Jazzens synkopar og tonar gjekk som ein farsott, spreidde via den moderne selskapsdansen. Plutseleg fanst det jazzorkester i Narvik, Luleå, Slagelse, Petrograd, Praha, Minsk – alle danna av unge menneske rundt 1925.

Då kringkastinga opna studio i Oslo, Bergen, Ålesund og Tromsø i 1925–1926, fekk dei straks tilbod om medverknad frå forbausande mange lokale jazz- og danseorkester som hadde lært seg dei nye rytmane frå grammofonen. Berre i Noreg kan vi rekne med 10–20 jazzorkester i 1920-åra, frå Sixpence i hovudstaden til Rhythm Boys i Bodø.

Film, grammofon, radio og fjernsyn overtok etter kvart den rolla som pianoet hadde hatt heime når det gjaldt spreiing av populærmusikk. Pianonotar gjekk av moten etter kvart som nye instrument kom til. Men heile vegen er det tonane, songane, melodiane, slik dei lever i hovudet vårt, som skaper den store, felles musikken vi alle ber med oss. I populærmusikkhistoria har instrument og notar i heimane spela ei rolle som knapt kan overvurderast.