Litteratur

Jan H. Landro

janh@landro.bergen.no

Etter å ha skrive eit tungt, psykologisk relasjonsdrama ville Tina Åmodt skrive ei lett bok. Men i ettertid ser ho at haustens roman, Doris, slett ikkje blei det ho hadde sett føre seg. For den unge hovudpersonen har ein vanskeleg far å hanskast med og ei mor som for det meste er borte og ikkje er til særleg hjelp når ho er til stades heller.

– Du kallar boka ein sjøroman. Er det i opposisjon til den tradisjonelle sjøromanen – om tøffe mannfolk i kamp med havet og elementa?

– Litt, sjølvsagt. Eg tenkte ikkje slik då prosjektet tok til, men når eg fortel ein heil roman om ei tenåringsjente som er på ferie i ein luksuriøs båt, er det ein sjøroman like god som nokon.

Inga landkrabbe

Som lesar merkar ein at forfattaren har sett sjøbein før. Romanen kunne ikkje vore skriven av ein landkrabbe. Tina Åmodt vedgår at ho tek utgangspunkt i eigne røynsler, noko som har gjort inntrykk eller betydd noko for henne. Så diktar ho vidare derifrå.

33-åringen frå Askøy utanfor Bergen, no busett i Oslo, er ikkje ukjend med båtlivet.

– Til liks med Doris har eg òg vore einebarn på båttur. Vi hadde båt då eg voks opp, og ein stor del av livet mitt som barn og tenåring hadde eg på sjøen. Å skrive om å vere i båt på den måten vil mange meine er litt harry, ei form for lågkultur det er lett å le av. Men eg tykte det var gøy å bruke dette i ein ganske smal roman. Og slik også ta fenomenet på alvor.

– Ville historia blitt vesentleg annleis om du hadde flytta handlinga på land?

– Definitivt. Heile premissen er at dei er om bord i ein båt, ein båt med same namn som hovudpersonen. Der er Doris nesten som eit gissel, aleine med far sin, som har reist frå kona si. Handlinga tek ikkje meir enn om lag halvtanna døgn, og berre faren veit kvar ferda går. Både Doris og «Doris» blir i stor grad styrte av faren, men samstundes har ho eit indre liv og ein sterk opposisjonstrong.

– Sjølv om det lenge ikkje ser slik ut, er vel Doris også ein frigjeringsroman?

– Eg håper det, boka er jo det òg. Doris er under farens kontroll, kjenner seg observert av han og av andre. Ho er svært sjølvkritisk, slik tenåringsjenter ofte er. Forteljarperspektivet går inn og ut, kommenterer mykje, påstår at Doris er slik og slik, tenåringsjenter er slik og slik, og ho trur at miljøet kring henne har mange fordommar mot henne. Ho er i ei slags tvangstrøye. Så skriv ho meldingar til ein mykje eldre mann som ho tilsynelatande er forelska i. Ho har sterk trong for at han skal gi henne stadfesting. Lenge trur ho at det er han som kan frigjere henne.

Skam

Etter kvart tek Doris kontroll, og klarer å riste av seg alle blikka til dei andre og meiningane deira om henne. Til slutt tek ho tak i sitt eige liv.

Doris er også ei historie om ein viktig overgang i livet, ut av barndommen og inn i noko ukjent og vanskeleg. – I boka går eg inn i denne overgangsfasen. Eg ville nytte tenåringsklisjeane til å fortelje historia hennar. La det få vere pinleg og sjølvmedvite og kjipt. Det er så mykje eg hadde hatt lyst til å skrive, eg skulle gjerne ha skrive økopoesi. Og så endar eg opp med denne lange romanen, med lite handling, om ei tenåringsjente som tilsynelatande ikkje har noko spesielt å komme med. Men dette er også ei viktig forteljing, kjende eg.

– 14 år gamle Doris kjem frå ein velståande familie, men slit med dei same problema som fjortisar flest. Ser du henne som ei vanleg fjortenåring?

– Det ho opplever, liknar på dei røynslene eller kjenslene mange på hennar alder har. Doris er heilt vanleg, men ber på tankegods frå familien og krinsen av folk kring henne. Dei durar på med dei store båtane sine og ser litt ned på andre som ikkje har oppnådd same suksess. Denne haldninga har nok smitta litt over på Doris.

– Doris har ei velutvikla skamkjensle. Lite synest plage henne meir enn tanken på at jamaldringar kan komme til å sjå henne i ein pinleg situasjon. Er det noko av det verste ein fjortis kan oppleve?

– Eg trur det. No er det lenge sidan eg var tenåring, men eg hugsar enormt godt den intense redsla for å bli ledd ut og sett ned på. Som tenåring er du så flau og så forsvarslaus. Å vise veikskap kan bli så nådelaust brukt av andre.

Reflektert

Hovudpersonen er ein svært tenkjande fjortenåring, ho reflekterer over det som skjer kring henne. Tina Åmodt meiner at Doris er ganske sensitiv, især andsynes faren, ein autoritær type som ho heile tida må ta omsyn til. I møte med blikket, kommentarane og det skiftande humøret hans har ho måtta trene opp refleksjonsnivået sitt.

– Førebels er ho den stygge andungen. Kanskje tenkjer ho smart, men ho har ikkje lært seg å seie det på ein smart måte.

– Det verkar som om ho er flinkare til å analysere foreldra enn til å forstå seg sjølv?

– Ja, det stemmer nok. No er det heller ikkje så lett å forstå seg sjølv. Ho er eit einebarn som har vore mykje i lag med foreldra, og born observerer og får med seg mykje.

– I mangt er ho den sterke i ein familie som det ligg nært å kalle dysfunksjonell?

– Ho går inn i ei klassisk meklarrolle mellom foreldra. Ho får ofte med seg nyansar i kommunikasjonen mellom dei, sjølv om det kanskje ikkje alltid er medvite. Med omsyn til dysfunksjonalitet trur eg det er meir utbreidd i samfunnet enn vi liker å tru. Familien hennar er i ubalanse. Mora er knapt til stades, og farsfiguren har makta og lagar reglane. Doris og mora må tilpasse seg viljen hans. Det finst nok mange familiar med slike menn, og mange som lèt dei halde på.

Stemma

Når faren oppfører seg som eit barn, slik han gjer kvar gong han ikkje får viljen sin, må Doris vere den vaksne. I sitt indre opponerer ho og tenkjer ganske fritt, men ho kan ikkje te seg som den vanlege tenåringsjenta som slamrar med dører eller svarar surt. Ho må heile tida vere kontrollert for ikkje å utløyse farens raseri.

Forteljarstemma i denne romanen avleverer kommentarar, observasjonar og konstateringar som gjer at ein ikkje alltid kan vere trygg på kvar bokas norm ligg. Det kan vere sarkasmar, ironi eller spitord, retta mot den eine eller andre personen i boka eller meir generelt.

Åmodt ser at det kan nærme seg farsen, men trur ikkje ho har kryssa den grensa.

– Det er ei stemme det var gøy å halde på med. Eg trur at ho lyftar teksten, gjer romanen meir leiken og fri.

Stundom kan det vere vanskeleg for forfattaren sjølv å skjøne kva ho har skrive.

– Det er ikkje lett å seie kven den stemma er. Det er jo ikkje mi stemme, men romanstemma, som eg slett ikkje alltid er samd med. Eg skriv generaliserande kommentarar, men samstundes tenkjer eg at det er urettvist. Som å tru at ein kan dra enkle slutningar på svakt grunnlag. Ting er jo meir samansette og komplekse. Ein av grunnane til at eg skriv, er at eg vil bidra til at litteraturen kan få fram så mange ulike perspektiv som råd. Det er ein veg til å forstå kvarandre betre og snakke saman.