Kultur

Jan H. Landro

janh@landro.bergen.no

Med romanen Dødevaskeren fekk den dansk-kurdiske debutanten Sara Omar i 2017 eit internasjonalt gjennombrot som forfattar. Boka tok eit kritisk oppgjer med ugjerningar utførte i Allahs namn. Dødevaskeren blei utropt til årets viktigaste roman i Danmark og gjorde den då 31 år gamle forfattaren til talerøyr for undertrykte muslimske born og kvinner – og til hatobjekt for autoritære, undertrykkjande menn. No er ho ute med oppfølgjaren, Skyggedanseren.

Det å kritisere undertrykkinga og den usæle blandinga av religion og kultur som rår i visse muslimske samfunn, har konsekvensar. Omar har måtta gi avkall på mykje av fridommen sin, men kjenner seg likevel friare enn den unge Frmesk, som er hovudpersonen i både Dødevaskeren og Skyggedanseren. Som følgje av trugande åtferd og hyppige trugsmål er forfattaren under skjerpa vakthald. Ho har hemmeleg adresse og skiftar opphaldsstad innimellom.

– Prisen er høg, men det er det ein må betale for å skrive om dei tinga eg skriv om, seier Omar lakonisk.

For bøkene og for det uredde samfunnsengasjementet sitt har ho fått fleire prisar.

Etter at debutromanen kom ut, måtte Omar ha politivern. Det er ikkje blitt betre etter andreboka, der ho mellom anna omtalar den radikale islamismen som ei gift som legg land etter land audt for frie tankar og frie menneske.

– Det gjeld å setje ord på det andre ikkje vil høyre. Den som gjer det, møter ofte reaksjonar som ikkje er så hyggelege. Kjem du frå den ytste høgrefløya og er full av rabiate haldningar, er du ikkje betre enn dei ekstreme muslimane. Desse ytterpunkta fôrar kvarandre og kan ikkje leve utan kvarandre. Saman utgjer dei ein farleg cocktail.

Om Dødevaskeren var sterk kost for mange, er Skyggedanseren endå tyngre å fordøye. Handlinga går føre seg i Zamwa i Kurdistan i 1990-åra, i Århus i perioden 2007–2008 og nokre år i Tyskland frå 2008. Dei 440 sidene er fylte av fysisk og psykisk vald, tortur, æresdrap, incest, religiøs overtru, demonutdriving, svik, prostitusjon, barnegraviditet, rå abort og – takk og pris – nokre dosar kjærleik, omsorg og forståing.

– I denne boka treng eg ikkje presentere universet mitt for lesarane, det kjenner dei frå Dødevaskeren. I Skyggedanseren går eg direkte inn i handlinga. Der lukkar eg opp dører til dei ulike romma og fortel kva som går føre seg. Og det er ikkje vakkert.

Prostitusjon

Noko av det mest sjokkerande boka fortel om, er såkalla gledesekteskap. Omar fortel at slike ikkje er omtala i Koranen, men i hadithane, forteljingar om kva profeten Muhammad sa og gjorde. Ein imam kan vie ei ung jente eller gut, lenge før ho eller han er kjønnsmoden, til ein vaksen mann, som så kan «glede seg» med vedkommande seksuelt i nokre timar eller ein heil dag. I mange tilfelle opptrer imamen som hallik.

– Han kan gjere som han vil med hen. Det er ei form for legal prostitusjon, som har skapt pedofiliringar og barnebordell, ofte i sjølve moskeane. Nesten alle kjenner til dette, men dei vender berre det blinde auget til, for dette er tabu.

– Kor mykje av det vonde du fortel, er røyndom?

– Boka mi er både basert på og inspirert av verkelege hendingar. Kor mykje av dette som er min eigen røyndom, vil eg ikkje inn på, men i gjengivinga av hendingar har eg mange gonger nytta fiksjonsgrep.

– Du skildrar ein æreskultur og machokultur som ikkje er til å tru. Har du sett det på spissen?

– Også i denne boka har eg vilja skåne lesarane, faktisk. Især i det eg skriv om homofili, sjølv om eg i opningskapittelet skildrar korleis ei lesbisk kvinne blir torturert til døde. Når eg skriv, tenkjer eg på kor mykje lesarane kan orke å lese. Men når røyndommen er så barsk, skal litteraturen vere like eins, av rettferd andsynes dei som har opplevd alt det forferdelege. Skal vi få til den naudsynte forandringa i verda, er det viktig at folk får lese om det som skjer. Eg skriv for å endre menneske, for at dei kan endre verda. Eg kan ikkje åleine endre verda, men det kan vi saman. Frmesk er kommen inn i mange heimar og bidreg til å skape ein stille revolusjon blant muslimske kvinner, men svært mykje står att, også for ikkje-muslimske kvinner.

Ein misjon

Omar ser på dei to romanane sine som eit oppgjer med kulturen ho sjølv voks opp i. Der finn ho stoff til mange bøker – sjølv om ho etter kvart vonar å få høve til å skrive heilt andre bøker, kanskje også ein kjærleiksroman ein dag. Å skrive romanserien ho no held på med, kan vere svært vondt, fortel ho. Men ho nektar å la seg styre av kjensler. Det hjelper å få reaksjonar frå lesarar som seier at dei, etter å ha lese bøkene hennar, kjenner at dei er blitt eit nytt menneske.

– Eg har ein misjon: å gjere verda merksam på kva som skjer i Allahs namn. Eg skriv ikkje bøker av lyst, men fordi eg må. I min misjon står menneskeliv på spel. Dei har vi alle eit ansvar for, og eg ser på meg sjølv som talerøyret deira. Om ikkje eg gjer dette, vil undertrykkinga halde fram. Verda må vakne. Eg har heile tida visst at dei heilage bøkene i dei monoteistiske religionane hadde trunge ein kvinneleg medforfattar eller redaktør.

– Eg er agnostikar i dag, men eg meiner at dersom ein Allah finst, så kan han jo vere barmhjertig, men mange nyttar han til skremsle. Islamistane bruker Koranen som eit våpen, siterer frå dei delane av skrifta som dei ser seg tente med, og ignorerer resten. Dei har fokus på det mørke, for det styrkjer makta deira og kan rettferdiggjere alle slags vonde handlingar.

– Vil du seie at Koranen er kvinnefiendtleg, eller er det menns tolking av Koranen som er problemet?

– Begge delar. Det finst stader i Koranen der kvinner ikkje har særleg mange rettar. At slikt står i ei bok frå 600-talet, vil ikkje seie at det skal vere gjeldande for dagens samfunn. Mange menn utnyttar dette, men det finst også nok av kvinner som, prega av religion og kultur, oppmodar til vald mot kvinner dei ser på som «ureine». Religion og kultur kan ikkje skiljast, dei er tett knytte saman, som kroppen og blodet i ei farleg blanding, dei gir oksygen til kvarandre. Litteraturen min går ut på å få folk til å reflektere over det dei har, og det dei ikkje har, men også over det som blir tvinga på dei.

Mulla Krekar

– Er det slik at jenter og kvinner i denne kulturen ikkje har verdi anna enn som handelsvare, sexleiketøy, husmor og fødemaskin (som helst føder gutar)?

– Eg vil ikkje generalisere, det finst kvinner som har gjort seg frie. Men svært, svært mange kvinner blir undertrykte og må finne seg i til dømes kravet om å levere ein bloddrope på lakenet på bryllaupsnatta, og dei må, dersom dei finn seg ein mann etter eige ønske, gå gjennom ein helvetes mange ting. Dei eg skildrar, som blir ekstremt undertrykte, har det faktisk verre enn eg skriv. Slik er det ofte også om familien flyttar til andre land, som Danmark og Noreg. Dette er éin grunn til at vi har så mange integrasjonsproblem.

– Kva svarar du dei som meiner at bøkene dine er nyttige våpen for islamhatarar?

– Eg har heilt frå byrjinga sagt at orda mine ikkje er mynta på framandfiendskap. Orda mine er eit rop om fridom og eit rop om å bli sett og høyrd og anerkjend. Eg kan ikkje stå til ansvar for kva andre gjer med det eg skriv, eg kan berre ta ansvar for mine eigne haldningar. Men eg har bede om at bøkene mine ikkje må bli nytta i samanhengar eg ikkje kan stå inne for.

I Skyggedanseren kjem det også ein referanse til «hatpredikanten mulla Krekar», som den lokale imamen set høgt, og som har vitja Zamwa, landsbyen Frmesk veks opp i. Omar fortel at ho sjølv ikkje har opplevd han, men at ho har høyrt og lese mykje om korleis han har preika og prøvd å radikalisere dei unge inn i den ekstreme tolkinga av islam. Han skal ha vore svært aktiv etter at det sørlege Kurdistan fekk sjølvstende frå Irak, ikkje berre i moskeane, men i ulike grupperingar. Krekar hadde mange tilhengjarar, men mange frykta han og rekna han som svært farleg, ikkje minst fordi han kunne ferde ut fatwaer.

– Også Skyggedanseren har du dedisert til Frmesk. Korleis vil du karakterisere forholdet ditt til henne?

– Frmesk finst i kvart minste hjørne av verda, ho er symbolet på den undertrykte kvinna og det misbrukte barnet, men også symbolet på frigjering. Ho er den karakteren i forfattarskapen min som eg alltid vil bere i mitt hjarte, elske høgt og vere stolt av. Ho gir ikkje opp, ho vil ikkje vere i offerrolla. Frmesk er svært tett på hjartet mitt. Forholdet mellom henne og meg er basert på kjærleik og respekt.

Visjonar, ikkje håp

– På omslaget til Dødevaskeren har kvinna, du sjølv, opne auge. På omslaget til Skyggedanseren er auga lukka. Kvifor?

– Fordi ho kviler meir i seg sjølv og utøver harmoni. Men spørsmålet er kva som skjer bak dei lukka auga. Eg har prøvd å syne kva som står igjen når glansbiletet blir rive vekk. Som barn er Frmesk gjennomsyra av traume etter å ha opplevd alt det eit lite barn aldri skal bli utsett for. Men ho går gjennom ei indre, filosofisk og psykologisk reise som gjer at ho kan komme fram til sitt ekte eg. Det er mellom anna det boka skildrar.

– Nøkternt vurdert, kva kan du håpe å oppnå med romanane dine?

– Eg trur eg er ein stad i livet der eg ikkje lenger har håp, men eg har visjonar. Og eg arbeider hardt for å realisere dei. Dei går ut på at når eg ein dag ikkje er her meir, skal nye generasjonar på eit eller anna vis ha ei forståing av at dei er verdifulle i verda. At dei har rettar som er deira, men som dei òg må arbeide aktivt for. Ein av mine visjonar er at litteraturen min kan bidra til dette. For eg er forfattar, eg kjempar for å halde fram med å vere forfattar, og eg vil gjerne døy som forfattar.