Litteratur

Jan H. Landro

janh@landro.bergen.no

Det tek tid å skriva, det skriv òg 40-åringen om i den nye boka si. Dette var eit stoff ho bala med alt før ho debuterte i 2002. Når Bråtveit skriv om å halda seg flytande, gjeld det ikkje berre livet, men minst like mykje arbeidet med denne romanen.

Som tittelen og den stupande kvinna på framsida fortel, handlar mykje i boka om vatn og symjing i både konkret og symbolsk meining. Forfattaren er ein av dei mest spennande i generasjonen sin. Ho underviser i skriving ved Danvik folkehøgskole i Drammen og er skriverettleiar ved Litterär gestaltning på universitetet i Gøteborg. I Dette er også vatn har ho prøvd å skriva noko om grunnvatnet i oss alle, undersøkt vatn som tema, men også villa følgja vassvegane som form, frå dei store bølgjene til elvar og myrvatn, fortel ho.

– Kva er det med deg og vatn og symjing?

– Noko skjer med meg i det elementet så eg kan lyfta blikket og klara å gå på igjen. Det handlar om å ta steg for steg i kvardagen, kjenna at ein flyt. Og i vatnet kjenner eg jo det. Det er ei påkopling, ikkje ei fråkopling, slett inga avkopling. Noko skjer i vatnet som eg berre kan samanlikna med litteraturen: å sleppa fri frå seg sjølv. Eg synest ikkje eg er så interessant, eg er meir interessert i andre, men kanskje for å skjøna meg sjølv betre. Å forstå verda og samfunnet er jo målet, og der kan eg kjenna at eg slepp fri frå eg og meg. Havet er stort, og eg er ganske lita.

– Å, herlegheit!

Utbrotet kjem spontant på spørsmålet om det har vore vanskeleg å få dette bokprosjektet til å flyta. Forfattaren fortel om slitet med å finna form til eit stoff som inneheld både fragment av eige liv, fiksjon, essay, «samtaler» med andre forfattarar og tekstar som er viktige for henne.

– Eg er ingen metodisk forfattar, eg har ingen plan eller fasit for skrivinga. Det var vanskeleg å vita kvar eg skulle venda blikket, finna ut kva eg ville seia. Til tider har eg kjent meg ganske nedsnødd.

Røyndomsfella

– Boka er ikkje berre ein hybrid av ulike litterære former, men også ein metaroman som kommenterer seg sjølv og skrivinga?

– Eg trur korkje livet eller litteraturen følgjer den dramaturgien vi finn i Hollywood eller i den såkalla store, gode, einaste sanne, totalitære forteljinga. Eg trur livet består av fragment. Verda er samansett og fleirstemmig, og boka mi er eit slags fotoalbum som prøver byggja bru mellom elementa.

– Kor mykje har forteljar-eget med deg og det du fortel, med livet ditt å gjera?

– Eg skriv om eit litterært eg, men eg kan jo vera så pass idiot at eg fortel at det er meg òg. Eg tek utgangspunkt i personlege hendingar, men eg gjer det om til noko anna. Ønsket er at dette eget skal strekkja seg mot eit du og eit me. Då nyttar det ikkje å by på seg sjølv, som eg er heilt imot, men seia kvar du kjem frå. Eg ønskjer å gå lenger ut for å undersøkja, forstå og møta andre som kallar seg eg.

– Du er ikkje redd for å gå i røyndomsfella, der litteraturen vert borte i det eigne livet?

– Å, jo, absolutt. Eg er redd for mange ting, eg. Du veit aldri korleis du vert lesen. Skriv eg om det såkalla livet, ønskjer eg at det skal ha ein overføringsverdi til litteraturen. Når eg har støytt på problem i livet, har eg ofte gått til bøkene. Du kan finna mykje i det vesle livet ditt som strekkjer seg mot eit anna liv. Eg har prøvd å laga ei bru mellom livet og litteraturen, og i den tidsånda som rår no, vil nok mange oppfatta det som navlestirande. Men det kan ikkje eg gjera noko med.

Inger Bråtveit har ikkje nokon omfattande forfattarskap bak seg, men det held høg kvalitet. Skrivinga tek tid fordi ein må vinna avstand til stoffet og dessutan forvissa seg om at ein kan stå for det ein skriv. Då er det ikkje nok å «finna si røyst», men òg å lytta til andre røyster for å høyra om eiga røyst ber. Og her er det rom for mykje tvil og fortviling.

– Dessutan har det gått mykje tid til deltakinga i bibelrevisjonen, som eg har vore med på frå eg debuterte for 16 år sidan. Når ein sit med Bøkenes bok, vert ein ganske audmjuk over korleis det religiøse får eit uttrykk i det litterære. Skrivinga mi handlar også om å ha ein farsfigur som står over deg, som Tarjei Vesaas då eg skreiv Siss og Unn, inspirert av Is-slottet.

Kaotisk og dystert

– Du siterer Jeanette Winterson på at litteraturen gir oss eit språk som er sterkt nok til å seia korleis livet er. Er det det du vil med diktinga di?

– Ja, det er jo det. Ein kan aldri seia korleis tinga er, for når ein skriv, er ein alltid forbaska på etterskot. Å våga å skriva fram det som har skjedd, slik at ein kan få ny kunnskap, skriva fram i eitt avstanden og den tida som var. Eg har prøvd det og innser at det ikkje lèt seg gjera.

– Det var ein dyster konklusjon?

– Ja, for i skrivinga kan ein retta opp og omforma både seg sjølv og røyndommen, men ein sit likevel kanskje berre att med den skriftlege transformasjonen. Det er ikkje alt ein diktar opp, som vert sannare enn røynsla, men eg gir ikkje opp, ikkje enno. For eg byrjar i eit nullpunkt kvar bidige gong når eg tek til med ei ny bok. Og då er det både kaotisk og dystert, men eg prøver å skriva meg oppover. For kvar bok har det gitt ei mindre kaotisk kjensle, at eg klarar å få ein slags orden som gjer det lettare å halda seg flytande.

– Det må jo bety at du er på veg mot noko?

– Nettopp. Tarjei Vesaas sa at skrivinga er innkapsla av glimt og strålar, og det finst noko i sjølve skrivinga som gjer det verdt å skriva. Både før og etterpå. Og det må eg prøva å ikkje gløyma.

– Under lesinga tenkte eg ei stund at du var i ferd med å skriva fram ein poetikk, men det er kanskje å ta hardt i?

– Hadde eg klart å skriva ein poetikk, ville eg vore kjempeglad. Men eg trur ikkje eg har noko litteratursyn. Ein poetikk må jo innehalda ein konklusjon på eit eller anna vis, seia at «dette er slik eg tenkjer» og ferdig med det. Kall gjerne det eg skriv for ein poetikk, men han er i prosess.

– Du skriv om å vera i skrifta. Er det eit anna liv enn det du lever i kvardagen?

– Nei, eg prøver å klara både litteraturen og livet. Somme tider må eg gå til litteraturen for å forstå livet, gjera det meir handterleg. Men to ulike verder er det ikkje.

Under isen

I boka skriv Inger Bråtveit at ho trur det finst spørsmål som berre skrifta kan stilla. Kanskje er det berre skrifta sjølv som kan seia kva slags spørsmål det er. Forfattaren kan berre søkja og søkja etter ein kvit stein, men kanskje ikkje finna han. Ho trur det er lettare å stilla spørsmål i litteraturen, og at det kan hjelpa henne i livet. Så ein kan skriva seg fram til ein klårleik i livet.

– Kjenner du det slik?

– Til no har det vore slik for meg. Det er det som er fint med skrivinga: Du kan vera så dum du berre vil, men så kan du byrje oppatt og oppatt, finna fleire versjonar og innsjå at det finst ikkje berre éin versjon. Du får ein sjanse til som du kan omsetja inn i livet.

Éin stad spør Bråtveit kva som hender når språket er frose fast, og det finst noko inni oss, like under isen, som vi vil ha ut, men ikkje får sagt. Då må ein ty til skrifta. Eller isøksa. Dei fleste har historier som dei gjerne vil fortelja, men for dei som ikkje får dei ut slik forfattarar gjer, kan det verta tøft. Ho har ikkje svaret for andre, for ho har ikkje sett lyset, presiserer forfattaren.

– Eit ord er ein stein, og du må finna fleire for å komma deg over. Det er denne leitinga etter stein som har teke tid i skrivinga mi og gjort at eg ikkje har gitt ut så mange bøker. Eg må kjenna meg trygg på at det eg byggjer, vil bringa meg over. For meg har også litteraturhistoria og andre forfattarar vore viktige steinar.

– Er det heile sanninga når du skriv at for deg er skrivinga ikkje eit estetisk, men eit umogleg etisk prosjekt?

– Eg vil ikkje seia at det ikkje er estetisk òg. Men skal ein berre skrive det vakre, utan omtanke for andre, vert det ikkje mykje vakkert. Og skal ein berre tenkja syntaks og måla vakre ord, som skal gå til hjarta, trur eg ikkje det har utspring i hjarta. Det humanistiske er det som gjer skrivinga vanskeleg, vi lever ikkje i eit vakuum. Vi les ikkje i eit vakuum. Vi skriv heller ikkje i eit vakuum. Som forfattar har ein ansvar både for seg sjølv og andre. Og det kan fylla deg med avmakt. Då har vi språket som einaste verktøy.

Prøver å forstå

– Kva er det som får deg til å halda fram med dette etisk umoglege prosjektet?

– At ein må tru på det sjølv og prøva å vera sannferdig overfor seg sjølv i søkinga etter såkalla sanning. Det kan eg ikkje spørja nokon om løyve til. Og om dei vil tilgi det eg skriv eller ikkje, er berre opp til dei. Eg har i alle høve ikkje drive noko rovlystent arbeid, eg skriv ikkje for å søkja hemn eller eigarskap, eg prøver å forstå.

– Du skriv: «For den eg er, er ikkje ho eg vil vera. Det eg skriv, er ikkje det eg vil skriva.» Er det slik å forstå at sjølv ikkje litteraturen eller skrivinga kan hjelpa?

– Du er vel inne på noko der. Men samstundes trur eg at eg ville vore redd for ein som har sett lyset og har alle svara. Dersom du ikkje har noko spørsmål å stilla, kven er du då? Korleis er livet om alt er avklara? Då er vi i eit diktatur.