Å lese vitskapshistorie kan gje store opplevingar. Modige menn, og nokre kvinner, har forma verdsbiletet vårt og liva våre. Universet er framleis ei gåte, men vi veit meir enn nokon gong. Paradoksalt nok har den auka kunnskapen gjort universet meir gåtefullt enn nokon gong. Medisinens historie er ei forteljing om dødens mange nederlag. Vi blir gamle og lever godt. Vi kan setje enorme energimengder i arbeid. Det tunge kroppslege slitet er langt på veg historie.

Det er all grunn til å bøye seg i takksemd og respekt for pionerane som har gitt oss eit betre liv enn nokon generasjon før oss.

Likevel, midt i respekten og takksemda for all denne utviste genialiteten, kjem det krypande ein uærbødig og oppkjeftig tanke: Dette kunne også eg ha funne på! For ein del av desse epokegjerande tankane er så enkle at også eg kunne ha tenkt dei. Om eg altså hadde gjort det!

For tenkjande menneske har lyset alltid vore eit mysterium. På uforståeleg måte gjer det verda synleg for oss. Kva er det? Partiklar? Bølgjer? Leksikonartiklane er lange. Her er mykje å fortelje.

Og korleis flytter lyset seg? Bruker det tid frå ein stad til ein annan? Galilei prøvde å måle kor lang tid lyset brukte på å fare åtte kilometer. Tida var så lita at ho ikkje var målbar med instrumenta han hadde. Forsøket var mislukka. Descartes – Galileis store samtidige– meinte at lyset ikkje brukte tid på å flytte seg. Og det var rådande lære lenge.

Så dukka dansken Ole Rømer opp, matematikar og astronom. Han streva med eit par månar som gjekk rundt Jupiter. Dei oppførte seg ikkje som dei skulle. Jupiters bane og banane deira var kjende. Men av og til kom dei for seint og av og til for tidleg etter det tabellane sa.

Og så fekk Ole Rømer sin enkle tanke: Jupiter og jorda går begge i banane sine rundt sola. Avstanden mellom dei kan då variere sterkt, etter kvar dei er i banane. Rømer oppdaga at månane dukka opp for seint bak Jupiter når avstanden var stor, og for tidleg når avstanden var liten. Og forklaringa måtte då vere at lyset brukte tid på å fare frå Jupiter til jorda, og meir tid når avstanden var lang enn når han var kort. Månane oppførte seg som dei skulle, til punkt og prikke. Men dei brukte tid for å fortalt kvar dei til kvar tid var.

Lyset brukte tid og hadde fart. Og Rømer rekna ut lysfarten. Han trefte så omtrent. Det var epokegjerande i astronomiens historie. I dag er lysfarten ein konstant i Einsteins verdsbilete, og han er den store forteljaren i universet. Han måler opp og kartlegg universet. Lysår, og dermed lysfarten, er metermålet.

Rømers tanke var enkel og bokstaveleg tala innlysande når han først var tenkt. Og alle forstod at tanken var rett.

Alle som steller med gras, på eng eller i hage, veit kva som skjer når nyslått gras blir lagt til ro i såte. Det byrjar å rotne. Og det rotnar til det er øydelagt. Rotninga produserer syre, som etter kvart stoppar rotninga. Men då er graset øydelagt. Difor har bønder over alt streva med å tørke plantane som skal bli til vinterfôr. Tørt høy toler lagring. Ferskt gras gjer ikkje det.

Då var det at den finske kjemikaren Artturi Ilmari Virtanen fekk sin enkle tanke. Om vi tilset syre straks, vil rotninga aldri kome i gang, og graset kan lagrast utan det tunge tørkearbeidet. Dette er prinsippet i silolagringa. Det er blitt lettare å vere bonde.

Virtanen fekk nobelprisen i kjemi i 1945. Syra til graset i siloen vart oppkalla etter han, som AIV-syre. Dagens syre blir kalla maursyre – ei natursyre som finst i maur, som namnet seier, i brennesle og i kroppssveitte.

Virtanens enkle tanke har forma norske bygdelandskap. Norske jordbruksbygder, som Austlandet, Trøndelag og Jæren, er fulle av store, tomme, raudmåla høyløer, som står der og fortel om gammal teknologi. Ved sida deira står den gamle nytida – store, runde betongsiloar der silograset kunne lagrast. Og ute på engene ligg den nye nytida – plastinnpakka silogras, også kalla traktoregg.

Og landskapsarkitekten er heile tida kjemikaren og nobelprisvinnaren A.I.Virtanen, med sin enkle tanke.

Og denne tanken er så enkel at eg kunne ha funne på han. Det er eg heilt sikker på. Men det var altså A.I.Virtanen som gjorde det.

Enkle tankar, som tankane til Ole Rømer og A.I. Virtanen, sette djupe spor, både i himmel og på jord.

Av og til kan ein lure på om det ikkje er svært enkelt å vere genial. Når ein er det.

Andreas Skartveit