I norsk har me ein regel som seier at setningar som inneheld eit verb i presens eller preteritum, må ha eit subjekt. Dei fleste av oss set denne regelen ut i livet utan å tenkja på det. Men kva gjer me dersom det ikkje finst noko høveleg subjekt? Då set me inn det. Men kvifor har me det med å setja inn det?

Det heng nok saman med andre sider av det moderne norske språket. I norrønt fanst det setningar utan subjekt, til dømes: Rignir. (‘Det regner.’) Mik hungrar. («Meg hungrar», dvs. ‘eg svelt / er svolten’.) Mér er varmt. («Meg er varmt», dvs. ‘det er varmt åt meg / eg er varm’.) I moderne norsk er det annleis: No har objektet kome inn på subjektplassen, som når «mik hungrar» blir «eg hungrar», og elles grip me stadig til det formelle subjektet det. Det ljosnar. Det gjer vondt. Det small i isen. Det gjekk i døra. I nokre talemål kan pronomenet han nyttast, i alle fall når det er tale om luft- og vêrtilhøve: Han blæs. Han er kald.

Jamvel om det kan hoppa inn både her og der, er det grenser for kvar det kan stå. Grammatikken vår tillèt setningar som «eit tre datt over vegen» og «det datt eit tre over vegen», men ikkje «det vart dotte over vegen». (Døma er henta frå Revolusjon i lingvistikken av J.T. Faarlund.) Me kan òg seia «det kom ein elefant», men ikkje «det vart kome ein elefant». Eller: Me kan sjølvsagt seia det, men setninga skurrar. Nokre gonger kan språkleg skurr vera eit poeng, til dømes i litteraturen. Lydia Davis har skrive ei forteljing om ei setning som ligg blottlagd i eit ope søppelspann. Det er den ugrammatikalske setninga «Hvem synge!?!» (i Johanne Fronth-Nygrens gilde omsetjing). Forteljaren observerer at ein ung mann fattar interesse og kikar oppi spannet. Spaninga stig: Kjem han til å stikka handa nedi og retta setninga?

Me kjenner straks om ei setning er i samsvar med grammatikken vår eller ikkje. Men å seia kvifor noko er ugrammatikalsk, det er verre. Språkvitarar kan fingranska setningar og ord og oppklåra mykje. Problemet med setninga «det ser ut til å katta lika fisk», til dømes, er at leddsetninga ikkje inneheld noko verb i presens eller preteritum, berre ein infinitiv, dimed er det ikkje rom for noko subjekt der. Men «katta ser ut til å lika fisk» går fint. Og: «Det ser ut til at katta likar fisk.»

Kristin Fridtun

Kristin Fridtun er filolog og forfattar.

E-post: kristin.fridtun@gmail.com