«Heil og sæl» var ei gammal norrøn helsing. Orda vart sagde med framstrekt høgrehand. «Må du vere frisk og lykkeleg», var ønsket, omsett til moderne norsk. Begge orda finst i dagens norske språk, om det heile og udelte, og om det sæle. Ved «mor si grav» – i «Den fyrste songen» – høyrer Per Sivle «den song som allting heilar».

Nasjonal Samling tok i 30-åra opp denne helsinga. Og då partiet under krigen vart regjeringsparti, tok dei helsinga i bruk i offentleg teneste. Stavanger Aftenblad frå 11. januar 1941 kan fortelje at helsinga er blitt meir og meir vanleg, i takt med den stigande nasjonale atterfødinga av folket. Helsinga er tatt i bruk av politiet, departementa og ei rekkje statsfunksjonærar, og fleire vil sjølvsagt følgje etter. Ein plakat om helsinga er slått opp i alle offentlege kontor i landet, kan avisa fortelje. Og plakatteksten er denne: «Med den oppstrakte høyre hånd hilste de gamle nordmenn hverandre. ‘Heil og sæl’ pleide de å si. Denne hilsen er gjenopptatt av de nordmenn som vil erobre landet. ‘Heil og sæl’ og den oppstrakte hånd er det nye Norges hilsen.»

Det varte ikkje så lenge. Under krigen var det lov å vere ulydig og grov i munnen.

«Heil og sæl, slå Quisling i hel», sa vi borna.

Og så var krigen over, og helsinga forsvann. Det var synd. Helsinga er vakker. Men helsinga er eit døme på korleis ein vakker seremoni kan øydeleggjast for all framtid. I dag vil helsinga berre vekkje forundring, avsky og raseri.

For det er eit element til i helsinga, utover gode ønske for den ein helsar. Den framstrakte, opne høgrehanda er eit signal om at ein kjem utan våpen. Det er ei gammal germansk helsing. I ei tid då det var lett å gripe til våpen, var det eit viktig signal. Å forhindre vitlaust våpenbruk var ei sivilisatorisk gjerning. USA, med tradisjonar frå Det ville vesten, slit framleis med dette.

Dei norrøne forfedrane våre streva med våpenbruken sin. Helsinga med open, framstrekt høgrehand er ei forteljing om det. Ei anna forteljing er våpenhusa i kyrkjene. Gamle kyrkjer har våpenhus. Ingen arkitekt ville finne på å byggje noko slikt i dag. I våpenhuset kunne ein hengje frå seg våpena før ein gjekk inn i Guds hus, der fred måtte råde.

Mellomalderkyrkja heime på Finnøy hadde våpenhus, eit vindfang framfor hovudinngangen til kyrkja, seier leksikonet. At det hadde vore våpen her ein gong, tenkte vi nok aldri på.

Derimot hadde vi hestestallar ved kyrkja. Når vi drog til kyrkje med trilla om sommaren, og med kane om vinteren, kunne vi setje hesten på stallen der medan vi var inne til gudsteneste. Gode bønder hadde også med niste til hesten.

No er hestestallen erstatta av ein stor parkeringsplass. Våpenhuset er blitt eit trivielt bislag, og den gamle og vakre helsinga er aldri å høyre. Historia har lagt dei bak seg som utslitne skopar.

Våpenhuset vart tom for meining, og vart bislag. Hestestallen vart tom for hestar, og vart borte. Og den klassiske helsinga drukna i skam, og måtte søkje ein nådig plass i gløymsla.

Og dette er kanskje Quislings mest uslitelege gåve til det han meinte var folket sitt: at den gamle og vakre norrøne helsinga er øydelagd for alle tider.

Historia ordnar og sorterer fortida. Ho er den endelege dommaren, sa Hegel. Det er kanskje ein litt drastisk konklusjon. Så eintydig er ho nok ikkje.

Men som Quslings helsing er ho eintydig og nådelaus. Det har gått henne som det gjekk katten hos Jakob Sande: Han vart aldri meir spurd.

Andreas Skartveit