I det vide og det breie
«Verda er vid, men endå sit somme for trongt», seier ordtaket. På tronge stader kan det hjelpa å setja dører og gluggar på vid vegg eller vidt gap, men det beste er visst å koma seg ut og fara vidt ikring. Ei rekkje ordtak slår fast at slik ferding gjev røynsle og kunnskapar: «Den som vida fer, er visare enn den som heime er.» «Den som vida vankar, han alltid noko sankar.»
Anten du fer mykje eller lite, langt eller stutt, er det godt å ha ordet vid innanfor rekkjevidd. Me kan bruka ordet til å målbera at noko har stor lengd og breidd eller femner om mykje på andre måtar. Buksa kan vera vid i livet, og me kan bruka eit ord i vid tyding. Vid har ingen nære slektningar i germansk og er truleg svært gamalt. Ordet er jamvel med i ei urnordisk runeinnskrift som er datert til 400-talet (den svenske Röstenen). Der kan me lesa om «vide sår», det vil seie opne eller gapande sår. Det er heilt rimeleg å nytta vid på den måten, for vid kjem truleg av ei indoeuropeisk rot som tyder ‘frå kvarandre’.
Av vid kjem substantiva vidd(e) (til dømes fjellvidd, Hardangervidda) og vidd(e) (til dømes rekkjevidd), som i røynda er same ordet. Me kan bruka vidd når me vil seia noko om omfanget, storleiken eller lengda på noko, jamfør livvidd, brystvidd og spennvidd. Det som er innanfor skotvidd, kan me skyta. Det som er innanfor synsvidd og høyrevidd, kan me sjå og høyra. Ja, me kan endåtil ha vidopne augo. So vidt eg veit, vert me ikkje vidsynte av ordet vid åleine, men me kan verta vidgjetne på den vide verdsveven (World Wide Web) jamvel om me er heilt på viddene eller på vidåtta eller på vidvanke.
Dersom me vidar ut vid, får me komparativforma vidare, som har rive seg laus og gjort karriere på eiga hand. Me plar ikkje seia at me driv med vid utdanning eller vid utvikling, men me kan likevel vidareutdanna oss, vidareutvikla noko og so vidare. Då kan me trygt kalla oss vidarekomne. Det er nok fint å ha vidfemnande kunnskapar, på same måte som det er fint å ha vidt utsyn over vene landskap. Men det må ikkje gå for vidt. Å vera vidløftig eller koma med vidløftige utgreiingar er mindre bra. Me skal òg hugsa at me ikkje kan fara frå oss sjølve, same kor langt me fer. Eller som det gamle ordtaket seier: «Fuglen flyg aldri so vida, han ei heve same vengjer ved sida.»
Kristin Fridtun
Kristin Fridtun er filolog og forfattar.
E-post: kristin.fridtun@gmail.com
Er du abonnent? Logg på her for å lese vidare.
Digital tilgang til DAG OG TID – heilt utan binding
Prøv ein månad for kr 49.
Deretter kr 199 per månad. Stopp når du vil.
«Verda er vid, men endå sit somme for trongt», seier ordtaket. På tronge stader kan det hjelpa å setja dører og gluggar på vid vegg eller vidt gap, men det beste er visst å koma seg ut og fara vidt ikring. Ei rekkje ordtak slår fast at slik ferding gjev røynsle og kunnskapar: «Den som vida fer, er visare enn den som heime er.» «Den som vida vankar, han alltid noko sankar.»
Anten du fer mykje eller lite, langt eller stutt, er det godt å ha ordet vid innanfor rekkjevidd. Me kan bruka ordet til å målbera at noko har stor lengd og breidd eller femner om mykje på andre måtar. Buksa kan vera vid i livet, og me kan bruka eit ord i vid tyding. Vid har ingen nære slektningar i germansk og er truleg svært gamalt. Ordet er jamvel med i ei urnordisk runeinnskrift som er datert til 400-talet (den svenske Röstenen). Der kan me lesa om «vide sår», det vil seie opne eller gapande sår. Det er heilt rimeleg å nytta vid på den måten, for vid kjem truleg av ei indoeuropeisk rot som tyder ‘frå kvarandre’.
Av vid kjem substantiva vidd(e) (til dømes fjellvidd, Hardangervidda) og vidd(e) (til dømes rekkjevidd), som i røynda er same ordet. Me kan bruka vidd når me vil seia noko om omfanget, storleiken eller lengda på noko, jamfør livvidd, brystvidd og spennvidd. Det som er innanfor skotvidd, kan me skyta. Det som er innanfor synsvidd og høyrevidd, kan me sjå og høyra. Ja, me kan endåtil ha vidopne augo. So vidt eg veit, vert me ikkje vidsynte av ordet vid åleine, men me kan verta vidgjetne på den vide verdsveven (World Wide Web) jamvel om me er heilt på viddene eller på vidåtta eller på vidvanke.
Dersom me vidar ut vid, får me komparativforma vidare, som har rive seg laus og gjort karriere på eiga hand. Me plar ikkje seia at me driv med vid utdanning eller vid utvikling, men me kan likevel vidareutdanna oss, vidareutvikla noko og so vidare. Då kan me trygt kalla oss vidarekomne. Det er nok fint å ha vidfemnande kunnskapar, på same måte som det er fint å ha vidt utsyn over vene landskap. Men det må ikkje gå for vidt. Å vera vidløftig eller koma med vidløftige utgreiingar er mindre bra. Me skal òg hugsa at me ikkje kan fara frå oss sjølve, same kor langt me fer. Eller som det gamle ordtaket seier: «Fuglen flyg aldri so vida, han ei heve same vengjer ved sida.»
Kristin Fridtun
Kristin Fridtun er filolog og forfattar.
E-post: kristin.fridtun@gmail.com
Fleire artiklar
Trea vil fortelje meg noko, skriv Ranveig Lovise Bungum.
Foto: Trond Mjøs
Kva ospa og dei andre trea kan fortelje oss
Anders Hovden.
Foto via Wikimedia Commons
Hovdens fredssalme
I 1923 sende Anders Hovden salmen «Joleklokker yver jordi» til bladet Under Kirkehvælv, der han kom på trykk same året.
I kvardagen kan det verte litt stress, til dømes får du ikkje den grøne pynten heilt perfekt. Men her er den herlege tomatsuppa mi med skrei.
Foto: Dagfinn Nordbø
Kvardagen
Det er dei det er flest av, kvardagane.
Teikning: May Linn Clement
Det skulle berre mangla
Det er nok ikkje manglande hjartelag som gjer at folk er interesserte i ord.
Språkrådet har kåra «beredskapsvenn» til årets nyord. Direktør i Språkrådet Åse Wetås seier det var eit openbert val.
Foto: Mariam Butt / NTB
Eit bilete på året som har gått
Språkdirektør Åse Wetås synest årets nyord er godt. At nye ord har stor påverknad, er fjorårets nyord, KI-generert, eit døme på.
Papiravisa