Innvikla sjølvutvikling
Tungemåla i verda viklar seg inn i kvarandre, og det er vel berre rett og rimeleg at vikla er kome til oss gjennom slik ihopvikling. Det tyske verbet wickeln (‘rulla, tulla, snurra’, av Wickel ‘rull, spole; hårrull; omslag’) har på eit tidspunkt rulla og tulla seg inn i norsk, truleg med dansk som mellomlekk. Me skulle kanskje tru at det vart mange forviklingar av slikt, men vandrande ord plar ikkje fløkja det til, jamvel om det kan verta ei viss varmeutvikling under topploket til dei som vil verja arveorda mot framande inntrengjarar.
Stoda er likevel litt innvikla, for her finst ikkje berre eitt vikla-verb, men (minst) tre. To av dei har vore lenge i målføra og er tekne med i Norsk Ordbog (1873) av Ivar Aasen og Nynorsk etymologisk ordbok (1919) av Alf Torp. Det eine er vikla med tydingane ‘skipla; vrida, forstuva’ (t.d. «vikla foten»), som truleg heng i hop med vika og er påverka av vrikka. Det andre er vikla med tydingane ‘vera ustø, tvika; vimsa; klussa’, som kan vera ei samstøyping av verba vigla og vika. Korkje Aasen eller Torp nemner det tyskætta vikla-verbet (‘surra, vinda’), truleg fordi ordet var lite nytta i målføra. Avvikling nemner dei heller ikkje.
Dei mest kjende og tidgjengde vikla-orda i dag må vera utvikla og utvikling. Me talar om samfunnsutvikling, fosterutvikling, røykutvikling og produktutvikling. Både folk, verksemder og andre saker kan vera i sterk utvikling, og dersom ei usemje er i ferd med å utvikla seg til væpna strid, gjeld det å fylgja utviklinga nøye. Me kan dessutan utvikla oss sjølve gjennom arbeid, trening og hopehav med andre. Det er rett nok ikkje so moro å diskutera språkutvikling med folk som har underutvikla sans for humor, men slike samrøder kan likevel verka utviklande.
Til liks med vikla er utvikla kome til oss frå tysk (auswickeln og entwickeln) gjennom dansk. Utvikla er det germanske motsvaret til latin evolvere, som rett og slett tyder ‘rulla (noko) ut’ (jf. volvo ‘eg rullar’). Utviklingslære er det same som evolusjonslære, men det tyder ikkje at all utvikling er evolusjon. Utvikling kan visa til skaping, vokster, mogning og endring av mange slag. Ungdom som er seint utvikla, kan fint utvikla nye idear, og jamvel hjå høgt utvikla kulturar kan det utvikla seg ein ukultur.
Kristin Fridtun
Kristin Fridtun er filolog og forfattar.
E-post: kristin.fridtun@gmail.com
Er du abonnent? Logg på her for å lese vidare.
Digital tilgang til DAG OG TID – heilt utan binding
Prøv ein månad for kr 49.
Deretter kr 199 per månad. Stopp når du vil.
Tungemåla i verda viklar seg inn i kvarandre, og det er vel berre rett og rimeleg at vikla er kome til oss gjennom slik ihopvikling. Det tyske verbet wickeln (‘rulla, tulla, snurra’, av Wickel ‘rull, spole; hårrull; omslag’) har på eit tidspunkt rulla og tulla seg inn i norsk, truleg med dansk som mellomlekk. Me skulle kanskje tru at det vart mange forviklingar av slikt, men vandrande ord plar ikkje fløkja det til, jamvel om det kan verta ei viss varmeutvikling under topploket til dei som vil verja arveorda mot framande inntrengjarar.
Stoda er likevel litt innvikla, for her finst ikkje berre eitt vikla-verb, men (minst) tre. To av dei har vore lenge i målføra og er tekne med i Norsk Ordbog (1873) av Ivar Aasen og Nynorsk etymologisk ordbok (1919) av Alf Torp. Det eine er vikla med tydingane ‘skipla; vrida, forstuva’ (t.d. «vikla foten»), som truleg heng i hop med vika og er påverka av vrikka. Det andre er vikla med tydingane ‘vera ustø, tvika; vimsa; klussa’, som kan vera ei samstøyping av verba vigla og vika. Korkje Aasen eller Torp nemner det tyskætta vikla-verbet (‘surra, vinda’), truleg fordi ordet var lite nytta i målføra. Avvikling nemner dei heller ikkje.
Dei mest kjende og tidgjengde vikla-orda i dag må vera utvikla og utvikling. Me talar om samfunnsutvikling, fosterutvikling, røykutvikling og produktutvikling. Både folk, verksemder og andre saker kan vera i sterk utvikling, og dersom ei usemje er i ferd med å utvikla seg til væpna strid, gjeld det å fylgja utviklinga nøye. Me kan dessutan utvikla oss sjølve gjennom arbeid, trening og hopehav med andre. Det er rett nok ikkje so moro å diskutera språkutvikling med folk som har underutvikla sans for humor, men slike samrøder kan likevel verka utviklande.
Til liks med vikla er utvikla kome til oss frå tysk (auswickeln og entwickeln) gjennom dansk. Utvikla er det germanske motsvaret til latin evolvere, som rett og slett tyder ‘rulla (noko) ut’ (jf. volvo ‘eg rullar’). Utviklingslære er det same som evolusjonslære, men det tyder ikkje at all utvikling er evolusjon. Utvikling kan visa til skaping, vokster, mogning og endring av mange slag. Ungdom som er seint utvikla, kan fint utvikla nye idear, og jamvel hjå høgt utvikla kulturar kan det utvikla seg ein ukultur.
Kristin Fridtun
Kristin Fridtun er filolog og forfattar.
E-post: kristin.fridtun@gmail.com
Fleire artiklar
Trea vil fortelje meg noko, skriv Ranveig Lovise Bungum.
Foto: Trond Mjøs
Kva ospa og dei andre trea kan fortelje oss
Anders Hovden.
Foto via Wikimedia Commons
Hovdens fredssalme
I 1923 sende Anders Hovden salmen «Joleklokker yver jordi» til bladet Under Kirkehvælv, der han kom på trykk same året.
I kvardagen kan det verte litt stress, til dømes får du ikkje den grøne pynten heilt perfekt. Men her er den herlege tomatsuppa mi med skrei.
Foto: Dagfinn Nordbø
Kvardagen
Det er dei det er flest av, kvardagane.
Teikning: May Linn Clement
Det skulle berre mangla
Det er nok ikkje manglande hjartelag som gjer at folk er interesserte i ord.
Språkrådet har kåra «beredskapsvenn» til årets nyord. Direktør i Språkrådet Åse Wetås seier det var eit openbert val.
Foto: Mariam Butt / NTB
Eit bilete på året som har gått
Språkdirektør Åse Wetås synest årets nyord er godt. At nye ord har stor påverknad, er fjorårets nyord, KI-generert, eit døme på.
Papiravisa