For mange år sidan var eg på eit slektsstemne. Ei slekt skulle minnast sine eigne røter. Det var variert program, fint vêr, uteservering, god mat og mykje folk. Ein slektsforskar var invitert for å fortelje om slekta. Han var mormonar.

Han tok oppgåva alvorleg. Han arbeidde seg bakover i slekta så lenge det fanst kjelder i Noreg som hadde noko å fortelje – kyrkjebøker, arkiv og den slags. Men på eitt punkt, langt bak i historia, var det ikkje meir å finne. Då drog han til Salt Lake City i Utah i USA. Der har mormonane eigne slektsarkiv som kan følgje alle slekter tilbake til Adam og Eva.

Og funna hans var eintydige og klåre. Med stort alvor slo han fast: Det fanst ingen apar i denne slekta. Funna vekte oppsikt, og litt glede. Gleda vart moderert ved det faktumet at det var ingen reinblodige slektsfolk på stemnet. Historia hadde blanda inn blod frå andre slekter i alle som høyrde på talaren. Og alle desse andre slektene var ikkje apekontrollerte. Det fanst framleis ingen garanti mot apeblod i årane på oss som var der.

Slektskapen med apane har alltid vore av det mest skandaløse i utviklingslæra vår, det som har auka temperaturen i den langvarige debatten. At vi nedstamma direkte frå apane, var det rettnok få som hevda. Men påstanden var at vi var greiner på det same treet, som hadde mange andre greiner. Apane var slekta vår, tremenningar, femmenningar eller allmenningar, kva det no var.

Dette vart opplevd som provoserande. Bibelen fortel enkelt og greitt at Gud skapte mannen av mold frå marka. I denne skapnaden bles han inn anden sin. Slik fekk mannen sjel og liv. Sidan skapte Gud kvinna av eit sidebein frå mannen. Apar er det ikkje snakk om.

Vitskapen sette denne forteljinga under press. Tanken om ei gradvis utvikling, i staden for Bibelens bastante forteljing, melde seg. Då Darwin dukka opp og tende det bålet som låg og venta, låg utviklingstanken og dreiv i tida. Det var Darwins solide metodar, der han tvinga naturen til å fortelje det naturen visste, om korleis utvalsmekanismen i naturen var, som løyste den store og dramatiske debatten.

Nils Treschow var professor i filosofi ved det første universitetet vårt, og den første kyrkjeministeren i det nye Noreg. I 1825 skriv han om lovene som alle «enslige Substanser» følgjer i si «Udvikling og uafladelige Fremgang til større Fuldkommenhed.» «Menneskeslægtens Oprindelse» måtte då nødvendigvis «udlædes af nogen anden Slægt eller Art». Ein norsk filosofiprofessor lanserer utviklingstanken i ein vitskapleg artikkel, 30 år før Darwin! Og han går vidare. Det var korkje prova eller motprova at «vor Slægt udstamme fra en Abeart».

Treschows tankar var påverka av ein engelsk lege, som i boka Zoonomia frå 1795 hadde lansert slike tankar. Legen heitte Erasmus Darwin og var farfar til Charles Darwin.

Artikkelen frå filosofiprofessoren, som braut sterkt med rådande skapingslære, vekte lite oppsikt. Spetakkel vart det først tre år seinare, då han gav ut ei bok om den evangeliske læra. Der hevda han at den personlege djevelen ikkje eksisterte. Det vart for mykje for mange. Djevelen har alltid hatt sterke forsvararar.

Betre vart det ikkje då han hevda at Jesus nok var guddommeleg, men ikkje sjølv Gud. Det er eit stridsspørsmål frå urkyrkja, som har fått mykje blod og blekk til å renne. Og no rann blekket.

Når filosofiprofessoren ytra seg om djevelen og Gud, vart han tukta hardt og brutalt. Når han erstatta den etablerte skapingsforteljinga med ein naturalistisk utviklingstanke, fekk han vere i fred.

Tankar var på veg. I 1878 slo den nye filosofiprofessoren, Waldemar Dons, fast at utviklingsteoriar var like gamle som filosofien sjølv. Darwin hadde berre gjort det mogeleg å teste teoriane «ved empirisk verifikasjon».

Fjerde bandet av den norske idéhistoria fortel om denne norske professoren, som var tidleg ute med vågale formuleringar utan at nokon reagerte.

Og garantiar mot blodslektskap med apane er ikkje å få lenger.

På alle slektsstemne vil alle slektningane ha dropar av apeblod i årane sine.

Og mykje anna.

Andreas Skartveit