Lytt til artikkelen:

Det har vorte naudsynt med litt vaksenopplæring. Ikkje for deg, kjære lesar, men for eit par rimeleg prominente personar i norsk daglegvarebransje. Det har nemleg vorte sagt eit og anna den siste veka som berre må korrigerast.

Den fyrste som skal på skulebenken, er kommunikasjonsdirektør i Coop, Bjørn Takle Friis. Dagsrevyen hadde førre torsdag eit innslag om utviklinga i daglegvareprisane i dette koronaåret: Dei har auka 3,8 prosent, noko som er meir enn dobbelt så mykje som den generelle prisauken i samfunnet (1,6 prosent). Dette har altså skjedd samtidig som vi handlar daglegvare i norske butikkar som aldri før – truleg kring 20 prosent meir enn på same tid i fjor.

På spørsmål om kvifor prisane då likevel går såpass mykje opp, legg Friis ansvaret på valutaendringar, prisaukar frå leverandørar – og bøndene: «... og så har bøndene fått et velfortent landbruksoppgjør som også kommer til syne i form av økte priser ut til forbruker», sa kommunikasjonsdirektøren til NRK.

Jordbruksavtalen

Og det er her vi må sette av litt spalteplass til å forklare korleis landbruksoppgjøret fungerer. Oppgjeret – betre kjent som jordbruksavtalen – er ein næringsavtale mellom staten og jordbruket. Her set ein fast maksimalprisar for jordbruksvarer. Desse kallar vi målprisar, og om dei aukar, aukar òg prisen ut til forbrukarane. Men jordbruksavtalen regulerer òg alle andre inntektssjansar for jordbruket. Dette er i hovudsak midlar fordelte over statsbudsjettet – kring 13 milliardar kroner årleg. I år auka desse midlane med 350 millionar kroner. Den samla auken i målprisane er verdsett til maksimalt 310 millionar kroner.

310 millionar kroner er jo litt. Men er det nok til å forsvare ein prisvekst på 3,8 prosent?

Jordbruksoppgjeret 2020 var eit særs forenkla oppgjer. Koronaviruset sørgde for det. Difor er talmaterialet òg avgrensa. Men i 2018 var alt som vanleg. Då auka ein òg målprisane – til ein samla verdi av 249 millionar kroner. Ein rekna òg på kva utslag ein slik målprisauke ville gje for folk flest: «Dersom økningen i målprisene realiseres, vil målprisøkningene gi grunnlag for en vekst i konsumprisindeksen for mat på 0,15 prosentpoeng. Kostnaden for en gjennomsnittshusholdning vil bli under 100 kroner.»

Oppsummert: Finn nokon andre å skulde på, herr kommunikasjonsdirektør.

Ansvar på rett stad

Den andre vi skal skulere, er administrerande direktør i Kolonial.no, Karl Alveng Munthe-Kaas. Kolonial.no er nettbutikken til Rema, som handlar varer med same innkjøpsvilkår som kjeda som stod for 23,2 prosent av daglegvareomsetninga i Noreg i 2019. Det er likevel ikkje godt nok for Munthe-Kaas – eller, for å vere meir konkret, prisane han får av leverandørane, er ikkje gode nok: «De dominerende leverandørene har et særskilt ansvar for å ikke skade konkurransen mellom dagligvarekjedene. Her har de ikke tatt det ansvaret på alvor, men de har tatt høyere priser fra Rema, Coop og oss enn de har lov til», sa han til Nettavisen 14. oktober.

Dei dominerande leverandørane han siktar til, er mellom andre Mondelez-eigde Freia, Carlsberg-eigde Ringnes og Orkla-eigde Lilleborg, og det er altså overfor Norgesgruppen leverandørane ikkje tek ansvaret sitt, ifylgje direktøren.

Vi kan vere samde i at Freia mjølkesjokolade, Ringnes pils og Jordan tannkost er viktige produkt i mange butikkar, og at sterke merkevarer gjev leverandørar makt. Men er det rettvist å gje dei ansvaret for den fullstendig skakkøyrde konkurransesituasjonen vi har i norsk daglegvarebransje? I ein situasjon der kvar og ein av desse leverandørane mister 43,7 prosent av marknaden sin dersom dei ikkje gjev Norgesgruppen prisane dei bed om, meiner eg?

Kven er det som tener på mat i Noreg? Eg trur vi skal tru på butikkeigarar som hevdar at priskonkurransen er høg. Meny AS gjekk med eit underskot på 4,5 millionar kroner i 2019, og Norgesgruppen Detalj AS gjekk minus 9,7 millionar. Men Norgesgruppen ASA hadde eit driftsresultat på 4,27 milliardar kroner same år. Ei av underverksemdene som verkeleg tener pengar, er grossisten Asko: Her er overskotet på 349 millionar kroner.

Men fyrst og sist og midt imellom, min kjære Munthe-Kaas: ansvaret for konkurranseproblema er det politikarar som har. Politikarar som ikkje vågar å regulere. Vi må regulere bransjen som gjev oss maten vår, og vi må gjere det no.

Siri Helle