Ikkje eit kløyva ord
Eit gamalt ordtak seier: «Det kan ingen kløyva seg.» Bodskapen er at ingen kan vera to stader på éin gong, og for vanlege, levande menneske rimar det godt. Men lekamen til mang ein helgen er visst kløyvd og spreidd, og det finst jamvel folk som har døytt av kløyving. Til dømes i Njålssoga: «Hogget kom i hovudet og kløyvde det ned i jekslane, slik at dei datt ned på isen.» Men om det er umogleg eller utilrådeleg å kløyva seg, finst det mangt anna å kløyva. Me kan til dømes velja mellom vedkløyving, atomkløyving og ordkløyving.
Kløyva har grunntydinga ‘dela (i to), skilja åt; bryta opp i mindre delar’, og det er i ætt med ord som kloven (‘riven, sprokken’), klovna, klauv, kløv og kløft. Det som er vanskeleg å kløyva, kan me kalla rangkløyvt og tungkløyvt, og det som er lett å kløyva, er beinkløyvt, lettkløyvt, radkløyvt og rettkløyvt. Desse orda kan me òg nytta biletleg: «Det er ikkje so beinkløyvt å svara på det.» Adjektivet ukløyv kan me bruka om ukvass reiskap og vyrke som ikkje kan kløyvast: «Veden er ukløyv.» «Øksa er ukløyv.» Forma kløyva i ordlaget «ikkje eit kløyva ord» er truleg ei omlaging av kloven.
Norsk er eit dialektkløyvt mål, og det finst jamvel folk som har kløyvd infinitiv i talemålet sitt (ulik infinitivsending, t.d. lesa, men skrive). Og so har me noko som heiter splittinfinitiv. Det er når eitt eller fleire ord kjem imellom infinitivsmerket og infinitiven: «Det er lurt å alltid ha litt kontantar.» Nokre ordkløyvarar harmast over splittinfinitivar og meiner at me bør halda oss unna dei, bortsett frå når tydinga krev det. (Jamfør desse to setningane: «Eg lova å ikkje gjera det.» «Eg lova ikkje å gjera det.») Me veit elles at språkspørsmål kan kløyva både familiar og lokalsamfunn. Kløyvande krefter kan òg te seg i politikken (jf. partikløyving), i naturen («fjordane kløyver landet») og i sinnet. Nokre menneske er tankekløyvde, andre har kløyvingshug (hug til fraksjonering).
I det store og heile er det best å kløyva store ting. Folk som brukar mykje tid på å kløyva ørsmå saker, vert gjerne oppfatta som låttelege eller irriterande. Dersom nokon seier at du er ein hårkløyvar, meiner dei at du heng deg opp i uviktige detaljar. Og den som «kløyver lusa» eller «kløyver både lusa og lusefoten», er knipen.
Kristin Fridtun
Kristin Fridtun er filolog og forfattar.
E-post: kristin.fridtun@gmail.com
Er du abonnent? Logg på her for å lese vidare.
Digital tilgang til DAG OG TID – heilt utan binding
Prøv ein månad for kr 49.
Deretter kr 199 per månad. Stopp når du vil.
Eit gamalt ordtak seier: «Det kan ingen kløyva seg.» Bodskapen er at ingen kan vera to stader på éin gong, og for vanlege, levande menneske rimar det godt. Men lekamen til mang ein helgen er visst kløyvd og spreidd, og det finst jamvel folk som har døytt av kløyving. Til dømes i Njålssoga: «Hogget kom i hovudet og kløyvde det ned i jekslane, slik at dei datt ned på isen.» Men om det er umogleg eller utilrådeleg å kløyva seg, finst det mangt anna å kløyva. Me kan til dømes velja mellom vedkløyving, atomkløyving og ordkløyving.
Kløyva har grunntydinga ‘dela (i to), skilja åt; bryta opp i mindre delar’, og det er i ætt med ord som kloven (‘riven, sprokken’), klovna, klauv, kløv og kløft. Det som er vanskeleg å kløyva, kan me kalla rangkløyvt og tungkløyvt, og det som er lett å kløyva, er beinkløyvt, lettkløyvt, radkløyvt og rettkløyvt. Desse orda kan me òg nytta biletleg: «Det er ikkje so beinkløyvt å svara på det.» Adjektivet ukløyv kan me bruka om ukvass reiskap og vyrke som ikkje kan kløyvast: «Veden er ukløyv.» «Øksa er ukløyv.» Forma kløyva i ordlaget «ikkje eit kløyva ord» er truleg ei omlaging av kloven.
Norsk er eit dialektkløyvt mål, og det finst jamvel folk som har kløyvd infinitiv i talemålet sitt (ulik infinitivsending, t.d. lesa, men skrive). Og so har me noko som heiter splittinfinitiv. Det er når eitt eller fleire ord kjem imellom infinitivsmerket og infinitiven: «Det er lurt å alltid ha litt kontantar.» Nokre ordkløyvarar harmast over splittinfinitivar og meiner at me bør halda oss unna dei, bortsett frå når tydinga krev det. (Jamfør desse to setningane: «Eg lova å ikkje gjera det.» «Eg lova ikkje å gjera det.») Me veit elles at språkspørsmål kan kløyva både familiar og lokalsamfunn. Kløyvande krefter kan òg te seg i politikken (jf. partikløyving), i naturen («fjordane kløyver landet») og i sinnet. Nokre menneske er tankekløyvde, andre har kløyvingshug (hug til fraksjonering).
I det store og heile er det best å kløyva store ting. Folk som brukar mykje tid på å kløyva ørsmå saker, vert gjerne oppfatta som låttelege eller irriterande. Dersom nokon seier at du er ein hårkløyvar, meiner dei at du heng deg opp i uviktige detaljar. Og den som «kløyver lusa» eller «kløyver både lusa og lusefoten», er knipen.
Kristin Fridtun
Kristin Fridtun er filolog og forfattar.
E-post: kristin.fridtun@gmail.com
Fleire artiklar
Carl Friedrich Abel (1723–1787). Utsnitt av måleri av Thomas Gainsborough frå 1777.
Mellom verder
Carl Friedrich Abel var den siste store viola da gamba-virtuosen.
Trea vil fortelje meg noko, skriv Ranveig Lovise Bungum.
Foto: Trond Mjøs
Kva ospa og dei andre trea kan fortelje oss
Anders Hovden.
Foto via Wikimedia Commons
Hovdens fredssalme
I 1923 sende Anders Hovden salmen «Joleklokker yver jordi» til bladet Under Kirkehvælv, der han kom på trykk same året.
I kvardagen kan det verte litt stress, til dømes får du ikkje den grøne pynten heilt perfekt. Men her er den herlege tomatsuppa mi med skrei.
Foto: Dagfinn Nordbø
Kvardagen
Det er dei det er flest av, kvardagane.
Teikning: May Linn Clement
Det skulle berre mangla
Det er nok ikkje manglande hjartelag som gjer at folk er interesserte i ord.
Papiravisa