Vandepilt med lærevanskar
Mange av orda som er vanlege i norsk tale, har den lagnaden at dei sjeldan vert nytta i skrift. Underskrivne voks opp på Austlandet i 1990-åra og lærte å bruka adjektivet vænnu og personnemninga vænnulæpa («kresenleppe») om folk som var vanskelege i matvegen. I normert skrift var det likevel utenkjeleg å bruka desse orda, for i «vanleg norsk» heitte det kresen, pirkete og anna slikt. Sanninga er at orda fint kan brukast i normert skrift, i alle fall i nynorsk. Der har dei skrivemåten vandug (el. vandig) og vandug-lepe.
Fremst i desse orda står det nedervde adjektivet vand (norr. vandr). Dette ordet kan me bruka om alt som er innfløkt eller krevjande («eit vandt arbeid», «ei vand bok», «vandt å vita»), og om noko det finst lite av («vandt om pengar»), og om folk og andre skapningar som er kresne eller nøgne («vera vand på maten», «vera vand i kledevegen»). Samansetjingar som matvand og folkevand (‘nøye på kven ein omgåst’) har me òg. Vand er i ætt med verbet vinda (‘vrida, tvinna’) og tydde opphavleg ‘vriden’. I same ætta finn me substantivet vande (‘det å vera vand; hindring, knipe’), som i bokmål har dansk form og ei litt anna tyding: vånde (‘sterk uro, sorg, pine’). Mykje tyder på at orda vanske og vanskeleg òg høyrer heime her. Skrivemåten vandske var tolleg vanleg før.
Stundom hadde det vore fint om alt var uvandt eller vandelaust (lett), men som ordtaket seier: «Var der ingen vande, so var der ingen kunst.» Å møta vanskar kan vera leitt, men å vinna over vanskane plar vera svært tilfredsstillande. Rett nok er det ikkje moro å arbeida i lag med folk som er vanskelege å ha med å gjera. Då vert det lett samarbeidsvanskar. Forvanska skrivemåtar kan òg vera til heft, i alle fall om ein alt i utgangspunktet har vanskeleg for å lesa.
Seiemåten «vera i vanden stadd (el. stilt)» kan me bruka om folk som er i ei vanskeleg stode, til liks med ordet vanskelegstilt. Om me vantar noko, til dømes mjølk, kan me seia at me er i vande for mjølk. Vandug-lepe er elles ikkje den einaste nemninga for matvande folk. I målføra finst ord som vandepose, vanderauv, vandlepe, vandepilt, vandpis(e), vandprutt og vandpåle (jf. Norsk Ordbok). Born som er vanskelege å få til å sova, eller som ikkje lett får sova der det er uro, er vandsvævde.
Kristin Fridtun
Kristin Fridtun er filolog og forfattar.
E-post: kristin.fridtun@gmail.com
Er du abonnent? Logg på her for å lese vidare.
Digital tilgang til DAG OG TID – heilt utan binding
Prøv ein månad for kr 49.
Deretter kr 199 per månad. Stopp når du vil.
Mange av orda som er vanlege i norsk tale, har den lagnaden at dei sjeldan vert nytta i skrift. Underskrivne voks opp på Austlandet i 1990-åra og lærte å bruka adjektivet vænnu og personnemninga vænnulæpa («kresenleppe») om folk som var vanskelege i matvegen. I normert skrift var det likevel utenkjeleg å bruka desse orda, for i «vanleg norsk» heitte det kresen, pirkete og anna slikt. Sanninga er at orda fint kan brukast i normert skrift, i alle fall i nynorsk. Der har dei skrivemåten vandug (el. vandig) og vandug-lepe.
Fremst i desse orda står det nedervde adjektivet vand (norr. vandr). Dette ordet kan me bruka om alt som er innfløkt eller krevjande («eit vandt arbeid», «ei vand bok», «vandt å vita»), og om noko det finst lite av («vandt om pengar»), og om folk og andre skapningar som er kresne eller nøgne («vera vand på maten», «vera vand i kledevegen»). Samansetjingar som matvand og folkevand (‘nøye på kven ein omgåst’) har me òg. Vand er i ætt med verbet vinda (‘vrida, tvinna’) og tydde opphavleg ‘vriden’. I same ætta finn me substantivet vande (‘det å vera vand; hindring, knipe’), som i bokmål har dansk form og ei litt anna tyding: vånde (‘sterk uro, sorg, pine’). Mykje tyder på at orda vanske og vanskeleg òg høyrer heime her. Skrivemåten vandske var tolleg vanleg før.
Stundom hadde det vore fint om alt var uvandt eller vandelaust (lett), men som ordtaket seier: «Var der ingen vande, so var der ingen kunst.» Å møta vanskar kan vera leitt, men å vinna over vanskane plar vera svært tilfredsstillande. Rett nok er det ikkje moro å arbeida i lag med folk som er vanskelege å ha med å gjera. Då vert det lett samarbeidsvanskar. Forvanska skrivemåtar kan òg vera til heft, i alle fall om ein alt i utgangspunktet har vanskeleg for å lesa.
Seiemåten «vera i vanden stadd (el. stilt)» kan me bruka om folk som er i ei vanskeleg stode, til liks med ordet vanskelegstilt. Om me vantar noko, til dømes mjølk, kan me seia at me er i vande for mjølk. Vandug-lepe er elles ikkje den einaste nemninga for matvande folk. I målføra finst ord som vandepose, vanderauv, vandlepe, vandepilt, vandpis(e), vandprutt og vandpåle (jf. Norsk Ordbok). Born som er vanskelege å få til å sova, eller som ikkje lett får sova der det er uro, er vandsvævde.
Kristin Fridtun
Kristin Fridtun er filolog og forfattar.
E-post: kristin.fridtun@gmail.com
Fleire artiklar
Trea vil fortelje meg noko, skriv Ranveig Lovise Bungum.
Foto: Trond Mjøs
Kva ospa og dei andre trea kan fortelje oss
Anders Hovden.
Foto via Wikimedia Commons
Hovdens fredssalme
I 1923 sende Anders Hovden salmen «Joleklokker yver jordi» til bladet Under Kirkehvælv, der han kom på trykk same året.
I kvardagen kan det verte litt stress, til dømes får du ikkje den grøne pynten heilt perfekt. Men her er den herlege tomatsuppa mi med skrei.
Foto: Dagfinn Nordbø
Kvardagen
Det er dei det er flest av, kvardagane.
Teikning: May Linn Clement
Det skulle berre mangla
Det er nok ikkje manglande hjartelag som gjer at folk er interesserte i ord.
Språkrådet har kåra «beredskapsvenn» til årets nyord. Direktør i Språkrådet Åse Wetås seier det var eit openbert val.
Foto: Mariam Butt / NTB
Eit bilete på året som har gått
Språkdirektør Åse Wetås synest årets nyord er godt. At nye ord har stor påverknad, er fjorårets nyord, KI-generert, eit døme på.
Papiravisa