Takk for at du vil dele artikkelen

Den du deler artikkelen med, kan lese og eventuelt lytte til heile artikkelen.
Det gjer vi for at fleire skal oppdage DAG OG TID.

Namnet ditt vert synleg for alle du deler artikkelen med.

Kunnskap

Vonbrotne utbrytarar

Kvar veke les vi inn utvalde artiklar, som abonnentane våre kan lytte til.
Lytt til artikkelen
2364
20200117
2364
20200117

Mange innbrotstjuvar har skore seg på glasbrot, og nokre har drege på seg arm- og beinbrot òg. Brytekampane i forbrytarmiljøa skal me dessutan halda oss langt unna. Bryting er rett nok ikkje eit brotsverk, og det er greitt at folk morar seg med å bryta handbak eller bryta kvarandre i bakken, men brotsmenn og brotskvinner kan lett finna på å bryta spelereglane og valda stygge brotskadar.

Medan me ventar på at lovbrytarane skal bryta med miljøet sitt, kan me ta verbet bryta i augnesyn. Dette arveordet er registrert i gamalengelsk, men elles finn me det berre i nordiske mål, jamfør norrønt og islandsk brjóta, færøysk bróta, dansk bryde og svensk bryta attåt vårt bryta. Verbet brøyta og substantiva brot, brote og braut (‘veg; bakke’, eig. ‘oppbroten veg’) er i ætt med bryta. Norrønt braut vart mykje nytta i seiemåtar som «ganga á/í braut» (‘gå, fara av stad’, eig. ‘gå ut på vegen’) og «vera á/í brautu» (‘vera faren’, eig. ‘vera ute på vegen’). Braut endra etter kvart form til brott, burt og bort. Når me seier at nokon er borte, seier me strengt teke at dei er på vegen. Det same gjeld låneordet vekk, som kjem av lågtysk wech (‘veg’).

Bryta har hovudtydinga ‘knekkja, slita av eller laus, få til å bresta’, og som det gamle ordtaket seier: «D’er lett å brjota; d’er seint å bota.» Me kan bryta foten, bryta av nåla, bryta sund låsen og bryta opp døra. Slike brot er ofte leie, og det er leitt å berre oppfatta brotstykke av ei spanande samrøde. Men me kan òg nytta bryta om gagnleg tilverking og opparbeiding, jamfør «bryta jord», «bryta malm», skiferbrot og saltbrot. Nybrotsarbeid er jamnast noko godt.

Å få gjennombrot er òg gildt – kan henda er det so gildt at me kjem med store gledeutbrot. Her ser me at bryta har endå ei tyding: ‘trengja (seg) fram’ («uvêret braut laus», «banebrytande arbeid», «bryta inn i samtalen», «det braut ut brann»). Men me kan òg bruka bryta om å bresta («bryta saman»), stogga («bryta idyllen», «bryta straumen», jf. òg ljosbrytar, brytarpanel) og la vera å oppfylla («bryta lova»). Dessutan veit me at bylgjene bryt, og at sjøsjuke folk har det med å bryta seg. Det er litt nedbrytande at skarp meiningsbryting kan føra til samlivsbrot, men det er radt verre å vera giktbroten eller å verta avbroten støtt.

Kristin Fridtun

Kristin Fridtun er filolog og forfattar.

E-post: kristin.fridtun@gmail.com

Digital tilgang til DAG OG TID – heilt utan binding

Prøv ein månad for kr 49.
Deretter kr 199 per månad. Stopp når du vil.


Eller kjøp eit anna abonnement

Mange innbrotstjuvar har skore seg på glasbrot, og nokre har drege på seg arm- og beinbrot òg. Brytekampane i forbrytarmiljøa skal me dessutan halda oss langt unna. Bryting er rett nok ikkje eit brotsverk, og det er greitt at folk morar seg med å bryta handbak eller bryta kvarandre i bakken, men brotsmenn og brotskvinner kan lett finna på å bryta spelereglane og valda stygge brotskadar.

Medan me ventar på at lovbrytarane skal bryta med miljøet sitt, kan me ta verbet bryta i augnesyn. Dette arveordet er registrert i gamalengelsk, men elles finn me det berre i nordiske mål, jamfør norrønt og islandsk brjóta, færøysk bróta, dansk bryde og svensk bryta attåt vårt bryta. Verbet brøyta og substantiva brot, brote og braut (‘veg; bakke’, eig. ‘oppbroten veg’) er i ætt med bryta. Norrønt braut vart mykje nytta i seiemåtar som «ganga á/í braut» (‘gå, fara av stad’, eig. ‘gå ut på vegen’) og «vera á/í brautu» (‘vera faren’, eig. ‘vera ute på vegen’). Braut endra etter kvart form til brott, burt og bort. Når me seier at nokon er borte, seier me strengt teke at dei er på vegen. Det same gjeld låneordet vekk, som kjem av lågtysk wech (‘veg’).

Bryta har hovudtydinga ‘knekkja, slita av eller laus, få til å bresta’, og som det gamle ordtaket seier: «D’er lett å brjota; d’er seint å bota.» Me kan bryta foten, bryta av nåla, bryta sund låsen og bryta opp døra. Slike brot er ofte leie, og det er leitt å berre oppfatta brotstykke av ei spanande samrøde. Men me kan òg nytta bryta om gagnleg tilverking og opparbeiding, jamfør «bryta jord», «bryta malm», skiferbrot og saltbrot. Nybrotsarbeid er jamnast noko godt.

Å få gjennombrot er òg gildt – kan henda er det so gildt at me kjem med store gledeutbrot. Her ser me at bryta har endå ei tyding: ‘trengja (seg) fram’ («uvêret braut laus», «banebrytande arbeid», «bryta inn i samtalen», «det braut ut brann»). Men me kan òg bruka bryta om å bresta («bryta saman»), stogga («bryta idyllen», «bryta straumen», jf. òg ljosbrytar, brytarpanel) og la vera å oppfylla («bryta lova»). Dessutan veit me at bylgjene bryt, og at sjøsjuke folk har det med å bryta seg. Det er litt nedbrytande at skarp meiningsbryting kan føra til samlivsbrot, men det er radt verre å vera giktbroten eller å verta avbroten støtt.

Kristin Fridtun

Kristin Fridtun er filolog og forfattar.

E-post: kristin.fridtun@gmail.com

Emneknaggar

Fleire artiklar

Henry «Tippen» Johanson reddar i kampen mot Tyskland i OL i Berlin i 1936. Då det var 2‒0 til Noreg, gjekk Hitler og følgjet hans.

Henry «Tippen» Johanson reddar i kampen mot Tyskland i OL i Berlin i 1936. Då det var 2‒0 til Noreg, gjekk Hitler og følgjet hans.

Foto: arkiv / NTB

BokMeldingar

Året 1936 bak nyhenda

Ingen medvitne nordmenn tvilte på storkrig.

Aage G.Sivertsen
Henry «Tippen» Johanson reddar i kampen mot Tyskland i OL i Berlin i 1936. Då det var 2‒0 til Noreg, gjekk Hitler og følgjet hans.

Henry «Tippen» Johanson reddar i kampen mot Tyskland i OL i Berlin i 1936. Då det var 2‒0 til Noreg, gjekk Hitler og følgjet hans.

Foto: arkiv / NTB

BokMeldingar

Året 1936 bak nyhenda

Ingen medvitne nordmenn tvilte på storkrig.

Aage G.Sivertsen

Teikning: May Linn Clement

Feature

Flyplassblues

Ingen stad kjenner eg meg så trygg som på ein flyplass.

May Linn Clement

Teikning: May Linn Clement

Feature

Flyplassblues

Ingen stad kjenner eg meg så trygg som på ein flyplass.

May Linn Clement

les DAG OG TID.
Vil du òg prøve?

Her kan du prøve vekeavisa DAG OG TID gratis i tre veker.
Prøveperioden stoppar av seg sjølv.

Komplett

Papiravisa
Digital utgåve av papiravisa
Digitale artiklar
Digitalt arkiv
Lydavis

Digital

Digital utgåve av papiravisa
Digitale artiklar
Digitalt arkiv
Lydavis

Komplett

Papiravisa
Digital utgåve av papiravisa
Digitale artiklar
Digitalt arkiv
Lydavis

Digital

Digital utgåve av papiravisa
Digitale artiklar
Digitalt arkiv
Lydavis