Sakprosa

Kjetil A. Flatin:

En reise i vår utdanningshistorie.

Norsk-amerikansk akademikerutveksling 1919–2019

Oslo: Noram 2020

Ein sein augustkveld i 1969 kom eg endeleg fram til Branford College ved Yale University i New Haven i Connecticut i USA. Colleget er bygd i mellomkrigstida, men er ein direkte kopi av den gotiske stilen i Oxford og Cambridge, med blyvindauge, tårn med klokkespel, løyndomsfulle utspring, atrium, praktfulle tre og borggardar.

Eg hadde fått eit Fulbright-stipend ved eit av dei fremste læresentera i verda. Eg var knapt installert på rommet før det kom naboar som ville høyra kva for framand fugl eg var. Amerikanarar flest er nyfikne på slikt.

Rommet mitt i eit karnapp stod attmed eit blømande kirsebærtre. Eg kjende meg som ein munk som hadde vigd seg til det stille livet. Og frå Kongsberg kom snart den vesle grøne Olivetti-skrivemaskina mi frå mor. Eg hadde verkeleg vendt eit blad.

DEN ANDRE VEGEN

Denne personlege innleiinga går rett til kjernen av kva utvekslingsprogram dreier seg om: Mi eiga røynsle minner oss om kor viktig slike studieopphald kan vera i det personlege og akademiske livet.

I alt 5349 nordmenn har opplevd dette i dei 70 åra Fulbright-programmet har eksistert. 1600 amerikanarar har kome den andre vegen, til oss. Førre studieår (2019–20) studerte dei så ulike felt som arktisk rev, hardingfele, norsk litteratur og naturfag. 14 norske studiestader tok imot dei.

Men akademisk utveksling til Sambandsstatane er mykje eldre. Stipendprogrammet til Norge-Amerika Foreningen (Noram) tok til i 1919. Gløym ikkje kor djupt interessa for studiar går i det norske Amerika. Namn som St. Olaf College, Augustana og Pacific Lutheran University minner oss om kor intenst ynska om kunnskap stod – og står – hjå dei som vandra ut.

No har Noreg teke over mykje av finansieringa av programmet: nær 9 millionar kroner i fjor, medan utanriksdepartementet i USA yter innpå 6 millionar.

VANDRANDE STUDENTAR

Fulbright-programmet står i ein lang tradisjon i akademia. Frå det fyrste universitetet vart etablert i Bologna på 1000-talet – tett følgt av Paris og Oxbridge – har studentar vandra frå lærdomssete til lærdomssete. Holberg vandra Europa rundt; han og Nordahl Grieg fekk varige impulsar frå Oxford. I vårt hundreår er det USA som gjeld.

Det er grunn til å merka seg korleis USA har kunna kombinera elite- med masseutdanning. Etter andre verdskrigen kom The Servicemen’s Readjustment Act, populært kalla GI Bill, som opna for utdanning av heimvende soldatar. Av dei mange som har motteke impulsar frå USA, kan nemnast den fyrste norske kvinnelege professoren i kjemi, Ellen Gleditsch (1879–1968). Ho hadde studert radium under Marie Curie, og trass mykje skepsis kom ho inn på Yale og Harvard og studerte saman med dei fremste.

Rektor ved UiO frå 1947 til 1951, anatomen Otto Lous Mohr, hadde fått stipend til Columbia University og takka for dei rike arbeidsåra der med å setja seg i spissen for Den internasjonale sommarskulen på Blindern. Dei fyrste 200 studentane kom i 1947.

«AMERIKA BERGA MEG»

Utan noka samanlikning – Halvdan Koht hadde den same opplevinga som eg for meir enn 100 år sidan. I 1908 hadde han spara opp nok pengar til å dra over Atlanteren (han fekk stipend òg). Koht var utkøyrd etter år med hardt arbeid. I boka Historikar i lære (1951) skriv han: «Eg hugsar enda kor det kjentes som at jorda lyfte seg under føtene mine. (...) Eg gjekk reint som i draum (...) er det eg som gjeng her i New York? Og etter kvart som vissa seig på meg, så vart eg så glad, så glad (...) eg vert eit nytt menneskje her borte, eg nyast upp i dette sterke livet som strøymer på meg.»

FULBRIGHTS RØYNSLE

Mannen som hadde ideen, var senator J. William Fulbright (1905–95) frå Arkansas. Han meinte at utveksling i akademia ikkje skulle vera del av offisiell amerikansk utanrikspolitikk, eller ein lekk i amerikansk profilering. Stipendiatane skulle ikkje berre læra av USA, men føra eigen kultur til USA og slik fordjupa kunnskapen om kvarandre.

Ideen vart fødd då Fulbright som 20-åring fekk eit Rhodes-stipend til Oxford. Cecil Rhodes ville at unge menn skulle tileigna seg imperiets etos, men Fulbright såg ein sterkare verdi i å læra av andre folk. Han drog sjølv rundt i Europa og såg at kunnskap var ein føresetnad for å byggja opp mellomfolkeleg samvirke. Å starta med dei unge var den beste strategien.

Fulbright kjende at han strekte seg intellektuelt i Europa – dette ville han gje vidare.

I 1970 fekk eg høve til å helsa på han i Washington og takka for all sjenerøsiteten. Eg hadde nett lese den beiske kritikken mot Vietnamkrigen som han kom med i Maktens arroganse, ein klassikar alt på den tida. Fulbright representer det beste i den amerikanske politiske tradisjonen, no under hardt press.

Kjell A. Flatin har reist eit monument over livsverket til denne pioneren som har spreidd så mykje glede og kunnskap. Ei flott lærdomssoge om eit program som har forma mykje av norsk universitetsliv i det 20. hundreåret.

Bernt Hagtvet