Sakprosa

Geoffrey B. Robinson:

The Killing Season. A History of the Indonesian Massacres, 1965–66

Princeton University Press 2018

I 1965–66 vart over ein halv million indonesarar massakrerte i ein systematisk nedslaktingskampanje retta mot det indonesiske kommunistpartiet. Massakrane var organiserte av den øvste militære leiinga i landet og vart gjennomførte av hæren med støtte av ei stor mengd lokale antikommunistiske militsar. Resultatet var at den første presidenten i landet, Sukarno, som hadde vore den nasjonale leiaren sidan frigjeringa frå Nederland på 1940-talet, mista makta. Det nasjonalistiske styret han stod for, som blant andre også hadde støtta seg på kommunistane, veik plassen for eit nytt diktatorisk regime under general Soeharto.

Dette regimet kom til å vare i over tretti år og la eit tjukt teppe av togn over massemorda og kriminaliserte offera i over ein mannsalder. Verda elles har, med unntak av nokre få idealistiske grupper og enkeltpersonar, avskrive denne delen av historia som fjern og uvedkommande; såleis har det verken internasjonalt eller i Indonesia vore opportunt å snakke om eit rettsoppgjer eller oppreising for offera.

Massedrap

Somme har gjennom åra prøvd å bøte på dette, mellom anna ved å gi ut bøker om desse hendingane. Den så langt største og mest utførlege framstillinga kom ut tidlegare i år: The Killing Season – A History of the Indonesian Massacres, 1965–66. Forfattaren er Geoffrey B. Robinson, ein amerikansk historikar og ekspert på politisk massevald og menneskerettsbrot. Robinson har særleg spesialisert seg på Indonesia og Aust-Timor.

Boka er kronologisk oppbygd. Kvart kapittel tar for seg sjølve hendingsgangen og dernest ulike teoriar og årsaksforklaringar. Først får vi ein gjennomgang av den politiske historia fram til 1965, så ein grundigare analyse av dei direkte føresetnadene for massakren, der ein aksjon retta mot seks generalar står sentralt, den såkalla 30. september-rørsla. Desse generalane vart kidnappa og drepne av ei anna gruppe militære natta til 1. oktober 1965. Aksjonen vart slått ned av militære styrkar under leiing av Soeharto same dagen. Ganske raskt vart ansvaret for drapa på generalane lagt på kommunistpartiet i landet, og Soeharto sette i gang ein nasjonal kampanje mot kommunistane som tok sikte på full utrydding. Denne kampanjen utvikla seg i løpet av oktober og tok form av massedrap og massearrestasjonar. Massedrapa varte i om lag eit halvt år, med over ein halv million offer. Samtidig vart fleire hundre tusen arresterte og internerte. Berre nokre få framståande kommunistar og militære frå 30. september-rørsla vart stilte for retten og dømde, stort sett til døden. Fleire hundre tusen vart arresterte utan rettssak fordi dei var knytte til den politiske venstresida, utan at det kunne skaffast gode nok bevis for det dei måtte ha gjort. Dei fleste av desse vart sette fri i løpet av syttiåra. Dei som hadde vore politiske fangar, måtte likevel leve under sterk sosial stigmatisering i mange år etterpå.

Uvisse dødstal

Det sterkaste kapittelet i boka ber tittelen «Mass Killing» og samanfattar dei mange vitnemåla og beskrivingane frå overlevande, observatørar og gjerningsmenn som er tilgjengelege. Det samla talet på døde er uvisst, fordi gjerningsmennene destruerte så mange av lika som mogleg og grov dei ned på meir eller mindre bortgøymde plassar. Overslaga varierer da òg enormt. Robinson reknar ein halv million som eit varsamt overslag, som også har dekning i offisielle indonesiske kjelder.

Drapa skjedde ikkje i same omfang over heile landet, tvert imot var det store variasjonar i drapsmønsteret mellom ulike landsdelar. Overalt var det den regionale militære leiinga som tok initiativ og organiserte. Det typiske var at myrderia tok til ganske brått og stoppa like brått etter nokre veker eller månader. Delvis vart dei utførte av militære, men i stor grad vart sivile militsar, som var knytte til antikommunistiske frontorganisasjonar og trena opp og indoktrinerte gjennom knallhard propaganda, sette inn i sjølve drapshandlingane. Drapsmåtane var ulike, frå bruk av skytevåpen til halshogging og lemlesting med macheteknivar. Offera var nesten alltid våpenlause. Kvinner, særleg dei som var knytte til kvinneorganisasjonen til kommunistpartiet, vart ofte utsette for grov seksuell vald i samband med drapet.

Styrt frå toppen

Det er sett fram ei rekke forklaringar på det som skjedde, og Robinson drøftar både klassemessige, religiøse og etniske motsetningar som moglege årsaker. Alle desse faktorane kan ha spela ei rolle, men Robinson meiner at konfliktnivået i Indonesia i seg sjølv ikkje kunne ha utløyst ei så omfangsrik massemordbølgje. Det måtte ei overordna organiserande kraft til som inga spontant oppkommen folkerørsle kan makte å mobilisere. Forklaringar av denne typen tener ofte som bortforklaringar som leier merksemda vekk frå den sentrale drivande faktoren bak massemorda: dei militære, leidde av ei svært effektiv og i denne samanhengen profesjonell hærleiing. Noko av det mest skremmande i boka er framstillinga av den propagandaen som hæren spreidde i forkant av massakrane, med full demonisering og umenneskeleggjering av kommunistar som mål. Det var den som gjorde nedslaktingane moglege.

Kald krig

Robinson legg vekt på at hendingane i stor grad var eit ledd i den kalde krigen, og dette har blitt stadig klarare etter som hemmelege arkiv frå dei amerikanske og britiske utanrikstenestene er blitt nedgraderte. Spesielt desse to statane støtta aktivt opp om den indonesiske hærens generaloppgjer med kommunistpartiet, materielt og ideologisk, og hadde full kunnskap om det som skjedde. I ettertid var USA og Storbritannia òg aktivt med på å fortrenge denne kunnskapen frå det offentlege rommet så langt dei makta.

Etter at Soeharto måtte gå av som president i 1998, kom ein fase med større openheit i Indonesia. Det vart friare høve til meiningsytring og organisering, og folk frå generasjonen som var fødd på syttitalet, begynte å utforske sanninga mens dei enno hadde eldre folk å spørje. Men motkreftene viste seg snart, og etter kvart vart det meir risikabelt å ta opp desse emna. Sterkt høgreorienterte grupper har i stadig sterkare grad aksjonert, også med vald, mot personar og grupper som prøver stille spørsmål om hendingane i 1965–66. Styresmaktene prøver å balansere i slike saker, men har så langt ikkje gitt høgreaktivistane mykje motstand. Robinson er ikkje veldig optimistisk; han trur dei antikommunistiske aksjonane og «feie under teppet»-politikken til styresmaktene kan ha utsett eit historisk oppgjer med 1965-hendingane med ein generasjon.

Standardverk

Men om mange vil gravlegge sanninga om massemorda i 1965–66 i tausheit, så finst altså denne kunnskapen i alle fall, og det kan kanskje bidra til å hindre at noko liknande skal skje igjen. Robinsons bok er på over 400 sider, har eit vell av detaljar og inngåande drøftingar kring desse problemstillingane og er grundig dokumentert med eit omfattande noteapparat som fyller nesten 100 sider. Boka vil truleg bli ståande som eit standardverk og er ekstra grundig kvalitetssikra fordi forfattaren veit at det er mange nok som vil utnytte det minste feiltrinn i saksframstillinga og dokumentasjonen.

Lars S. Vikør

Lars S. Vikør er professor i nordisk språkvitskap.