DAGLEGVAREBRANSJEN

Christiane Jordheim Larsen

christiane@dagogtid.no

Ein minst ti år lang diskusjon skulle nå endestasjonen. Regjeringa og Stortinget skulle få eit felles faktagrunnlag. Dei skulle kunne sjå alt i samanheng. Ikkje minst skulle dei verte einig om ein felles politikk.

Dåverande næringsminister Torbjørn Røe Isaksen (H) kunne oppfattast som anten overambisiøs eller ein smule lei då han varsla ei stortingsmelding om daglegvarebransjen i mai i fjor i avisa Nationen. Han ville sleppe å føre ein evig diskusjon om rammevilkåra og situasjonen i daglegvaremarknaden.

– Vi kan setje punktum og få eit regelverk som står seg over tid, sa han.

No har etterfølgjaren hans, Iselin Nybø (V), lagt fram meldinga. Den set på ingen måte punktum, men minst 11 nye spørjeteikn. Målet er å styrkje konkurransen i daglegvarebransjen, noko som igjen skal gje forbrukarane eit betre utval og lågare prisar.

– Noreg har høgare prisar og mindre vareutval enn nabolanda våre. Dette vil regjeringa gjere noko med og foreslår no ei rekkje tiltak, uttala Nybø då meldinga vart lansert førre veke.

Koronaeffekten

Tiltaka kjem vi tilbake til. Daglegvaremeldinga kjem ironisk nok på eit tidspunkt der bransjen står midt i eit plutseleg og kraftig skifte. Ein verdsomspennande pandemi har ført til store endringar i daglegvaremarknaden. Folk har i stor grad slutta å ete ute og i staden handla med seg mat heim frå butikken. Mange har byrja å handle mat på nett, anten fordi dei har vore i karantene, fordi dei har vore sjuke, eller fordi dei berre ville unngå å møte andre. I detaljistleddet har det styrkt konkurransen, fordi ein liten aktør har styrkt seg.

Kolonial.no, som i fjor omsette for kring ein milliard kroner, hadde i slutten av mars dobla omsetnaden samanlikna med same tid i 2019 og hadde seks til sju gonger så mange kundar kvar dag, ifølgje Nettavisen. I 2018 gjekk framleis ikkje Kolonial.no i pluss. Spenninga er no knytt til om den ferske aktøren kan vekse vidare og auke lønsemda.

Ivar Pettersen, seniorrådgjevar ved Nibio (Norsk institutt for bioøkonomi) og redaktør for den ferske artikkelsamlinga Mot bedre vitende i norsk matsektor, seier han ikkje har tru på at nye tiltak fremja av regjeringa vil styrkje konkurransen i bransjen.

– Eg har vanskar med å sjå det, seier han.

I staden peiker han på koronasituasjonen og kva varige effektar han kan komme til å gje.

– Det er mykje viktigare kva som kjem ut av koronaen, særleg når det gjeld nettbasert handel, seier Pettersen.

Norske prisar

Det er eit faktum at Noreg i 2018 hadde eit prisnivå på matvarer og alkoholfrie drikkevarer som låg 28 prosent høgare enn i Sverige. Samstundes brukte eit norsk hushald i gjennomsnitt 11,6 prosent av inntekta si på mat og alkoholfri drikke i 2018, som er mindre enn i EU-landa, der gjennomsnittet er 12,1 prosent.

Somme vil hevde at dyrare daglegvarer er prisen nordmenn betaler for å ha landbruk i heile landet og for at arbeidsfolk skal ha ei akseptabel inntekt. For Solberg-regjeringa er norske prisar og utval eit symptom på at konkurransen i daglegvarebransjen må skjerpast.

Eit anna faktum er at tre daglegvarekjeder, Noregesgruppen, Coop og Rema 1000, stod for 96,4 prosent av omsetnaden i daglegvarebransjen i fjor, og at Norgesgruppen som den største hadde ein marknadsdel på heile 43,7 prosent.

At aktørar som Lidl, Ica og Marked.no har forlate marknaden dei siste åra, er symptom på at det er vanskeleg å etablere seg på marknaden for nye aktørar og gje dei store kjedene konkurranse.

Bransjen har dei siste tiåra vore gjennom ei omvelting der detaljistane ikkje berre har samla seg i kjeder, men òg tatt kontroll over grossistleddet. Dei har eiendomsselskap, satsa meir på eigne merkevarer og kjøpt seg inn i enkelte delar av matindustrien. Dei har vorte meir effektive og fått meir makt.

Importvernet

Pettersen trur maktkonsentrasjon i daglegvarebransjen er ei problemstilling ein må leve lenge med om ein ikkje er villig til å gjere noko med importvernet, som står fast.

– Det er heile tida spørsmål om aktørar får større makt. Grunnen til at importvernet blir tema, er ikkje at ein ønskjer å redusere inntekta til bøndene, eller at dei skal bli utsett for press. Men situasjonen bør alltid vere slik at det er heilt på grensa til vere lønsamt for ein ny aktør som Lidl, Netto eller Ica å komme inn på den norske marknaden. Det vil disiplinere norsk sektor, slik at han blir effektiv. I dag er importvernet slik at risikoen for nye aktørar er liten. Det bør vere mogleg å gjere noko med importvernet utan at det går ut over bøndene, men gjev eit press utanfrå.

Noregs Bondelag har engasjert seg sterkt i debatten om bransjen, fordi organisasjonen ser behov for å endre maktforholda.

«Meldinga beskriver viktige problemstillinger som vertikal integrasjon, altså at dagligvarehandelen spiser seg nærmere bonden på mange ulike måter. Men konkrete tiltak er mangelvare», er bodskapen deira.

Andre nestleiar Frøydis Haugen er heilt usamd med Pettersen i at svekt importvern kan styrkje konkurransen.

– Vi ønskjer ein konkurransesituasjon som gjer at produkta våre har ein sjanse på marknaden, seier ho.

Makt og avmakt

Isaksens ønske om å setje punktum seier noko om debatten som har gått dei siste ti åra. Diskusjonen om konkurranseforholda i norsk daglegvarebransje fekk fart på seg etter at den offentlege utgreiinga Mat, makt og avmakt – om styrkeforholdene i verdikjeden for mat vart lagd fram i 2011, under leiing av tidlegare statsråd og KrF-ar Einar Steensnæs.

På denne tida var landbruksdepartementet styrt av Sp-arar. NOU-en bestod meir av ein maktanalyse enn av ein konkurranseanalyse, sjølv om dei to tinga til ein viss grad heng saman. Sentralt i debatten om bransjen i tida etterpå stod historier om mindre leverandørar som mista hylleplassen i kjedebutikkar, og skeive maktforhold mellom leverandørar og daglegvarekjeder i forhandlingar.

Steensnæs-utvalet rådde til å få på plass ei lov om god handelsskikk og eit handelstilsyn, som nett då var etablert i Storbritannia. Sidan har ei rekkje land i Europa fått på plass eit slikt tilsyn, medan norske politikarar har vore i tenkjeboksen. EU vedtok eit direktiv om god handelsskikk i den felles landbrukspolitikken i fjor vår, med mål om å verne produsentar og små og mellomstore leverandørar mot misbruk av mektigare daglegvarekjeder.

Handlingslyst

Våren 2018 gjorde Stortinget eit samstemt vedtak etter eit representantforslag frå Arbeidarpartiet. Vedtaket påla regjeringa å innføre ei lov om god handelsskikk og eit daglegvaretilsyn innan utgangen av 2019. No skjøner kanskje ein del at datoen er blitt skuva på, for innføringa av eit tilsyn er eit av punkta på Nybøs tiltaksliste for betre konkurranse.

Handsaminga av saka på Stortinget førte med seg ein større politisk debatt om konkurransen i daglegvarebransjen. Med ei blå regjering i førarsetet vart søkjelyset skuva vekk frå maktkampen mellom leverandørar og kjeder og over på konkurransen mellom daglegvarekjedene. Grunngjevinga for lova om god handelsskikk er då heller ikkje at maktfordelinga, eller innhaldet i avtaler, mellom leverandør og daglegvare skal vere rettferdig, men at lova skal medverke til at avtaler blir inngått på ein effektiv måte. Aukande maktkonsentrasjon og frustrerte nykommarar som ytra seg i media, fekk politikarane til å spørje om konkurransen fungerer godt nok, og om forbrukaren får eit godt nok tilbod. Stemninga på Stortinget var at noko måtte gjerast.

Utgreiingar

I dag kan ein kanskje oppsummere stemninga i regjeringa som at «noko må utgreiast». Dei 11 spørjeteikna frå Nybø er knytte til tiltak som skal utgreiast, vurderast og undersøkjast nærmare.

Stortingsmeldinga er også tettpakka med informasjon om tema som alt er utgreidde. Ein rapport om etableringshindringar i bransjen, utgjeven av Oslo Economics og Oeconomica i 2017, har fått særleg stor påverknad på både debatten og politikken. Her blir det slått fast at volumgevinstar i innkjøp, som fører til høgare innkjøpskostnader for mindre daglegvaregrupperingar, er det viktigaste hinderet for nye aktørar, i tillegg til avgrensa tilgang til attraktive butikklokale.

I etterkant av funna, har Konkurransetilsynet granska innkjøpsprisane frå 16 leverandørar til dei tre store kjedene i 2017 og blitt overraska over funna. Det var ikkje store prisforskjellar på alle varer, men i visse tilfelle hadde enkelte leverandørar ein prisforskjell på over 15 prosent. Det vil seie at den største kjeda betaler 15 prosent mindre enn ei eller dei to andre for nøyaktig same vare.

Som følgje av funna slo Konkurransetilsynet i 2019 til hos to leverandørar og ei daglegvarekjede for å sikre bevis. Dersom prisforskjellane har vore så store at dei har skadd konkurransen, kan det vere eit brot på konkurranselova. Saka er enno ikkje avklart.

Styrkt tilsyn

Dei tre tiltaka frå Nybø som heilt sikkert skal setjas i kraft, er alt på god veg eller i gang. Det gjeld daglegvaretilsynet, og det gjeld ei forsterka satsing på daglegvarebransjen i Konkurransetilsynet.

Dei siste to åra har Konkurransetilsynet vorte tilført 6,5 millionar kroner og 8,5 millionar kroner for å styrkje handhevinga av konkurranselova i daglegvarebransjen. No skal satsinga på daglegvarer verte permanent.

Satsinga har ført til eit endra blikk på bransjen i Konkurransetilsynet – i alle fall ser det slik ut utanfrå. «Hvor mye betaler gigantene for maten? Konkurransetilsynet kan ha svaret, men vil ikke undersøke det,» skreiv Aftenposten våren 2018. Både ein tidlegare Ica-sjef og sjefen i det nye tilskotet til norsk daglegvarebransje, nettbutikken Kolonial.no, hevda at forskjellane i innkjøpsprisar var store. Konkurransetilsynet fann det ikkje formålstenleg å undersøkje dei. Då prisane vart undersøkte, vart tilsynet altså overraska over resultata. No skal Konkurransetilsynet kartleggje innkjøpsprisane årleg. Regjeringa tek òg sikte på å innføre krav til grunngjeving frå leverandørar som opererer med store skilnader i innkjøpsprisar – det er det tredje tiltaket frå Nybø som ser ut til å verte innført.

Ikkje forbod

Diskusjonen om innkjøpsprisar i næringa har òg ført til at eit forbod mot prisdiskriminering har vore vurdert. Her har motsetnadene vore store, både i næringa og mellom forskarar. Medan enkelte har hevda at prisane vil gå ned som følgje av eit forbod, har andre hevda at prisane vil gå opp. Eit poeng som har kome opp i debatten, er dessutan at prisdiskriminering alt er forbode i konkurranselovgjevinga som gjeld i dag.

Nybø går ikkje inn for eit nytt forbod. Samstundes blir det i meldinga oppklara kva som alt gjeld. Dersom leverandørar gir så ulike prisar til kundar at det skader konkurransen, kan det vere i lovstridig. Konkurransetilsynet har formulert det slik: «Prisforskjeller i seg selv er ikke ulovlig, men dersom slike prisforskjeller har medført at forbrukeren har betalt høyere priser som følge av dette, kan det foreligge et brudd på konkurranseloven.»

Så står det att å sjå om større vektlegging av prisar vil føre til endringar, anten i prisane eller i bruken av lova.

Kampen om gode butikklokale og kontrollen over distribusjonen har òg vore heitt debattert, sidan særleg mangel på lokale kan stoppe nyetableringar og konkurranse. Her kjem ikkje noko nytt no, men regjeringa vil skaffe meir informasjon.