Europa er i drift og truga av fragmentering. Og USA medverkar til oppløysinga av den liberale verdsordninga som landet var med på å skapa etter andre verdskrigen. Dette er verda nett no, og endringane skjer så fort at ein knapt kan sjå konturane før dei er blitt fakta. I tillegg har vi den nye stormakta Kina.

Donald Tusk, tidlegare polsk statsminister og president i Det europeiske rådet, kom nyleg med ein spådom: Polen er neste kandidat for ein brexit.

Rettstryggleiken

Sidan dei kom til makta i 2015, har det nasjonalkonservative polske Lov- og rettferdspartiet (PiS) gjort sitt for å kontrollera media og politisera domstolane.

Den 12. januar la presidenten i domstolsadminstrasjonen i Polen, Dariusz Zawistowski, ned embetet sitt i protest mot endringane i rettssystemet. Protesten var, sa Zawistowski, «eit hjarteskrik» mot undergravinga av rettstryggleiken og «sviket mot den polske grunnlova». Dei nye vallovene vil gje PiS kontroll med partifinansieringa. Landet har òg nekta å vera med i programmet for byrdefordelinga av flyktningar i EU.

PiS’ Jaroslaw Kaczynski, den reelle leiaren i landet, seier at Polen har «full moralsk rett til å seia nei», og skil ikkje mellom arbeidsmigrantar og flyktningar i naud.

Underleg, somme av oss trudde kristendom hadde med noko med miskunn å gjera. Slik er det ikkje med polsk autoritær katolisisme. Der er det polsk identitet i det etnisk reine landet som gjeld.

Undergravinga

Mønsteret er klart: Polen har gjeve seg inn på ein fundamental konfrontasjon med EUs grunnlover om «demokrati, likeverd, rettstryggleik og respekt for menneskerettane».

Slik seier Jaroslaw Kaczynski det: Polen skal syna resten av «det sjuke Europa vegen attende til helsesame, fundamentale verdiar og ein sterkare sivilisasjon basert på kristendom».

No som USA ikkje lenger set seg i spissen for forsvar av menneskerettar, er EU den siste skansen i stormlaupet mot demokratiske grunnrettar i den delen av Europa som så mange vona ville lyfta seg inn i den europeiske fellesskapen etter tiår med kommunisme. Men vil EU greie prøva i dette nye maktspelet? Det er ikkje sikkert. For fyrste gong i soga si har EU starta ein formell prosess etter paragraf 7 i EUs grunnlov der Polen (med 40 millionar innbyggjarar) vert truga med å bli fråteken røysterettsprivilegium i dei øvste organa i unionen og kutt i pengeoverføringane frå EU.

«Muslimsk invasjon»

Viktor Orbáns regime i Ungarn er ein gamal kjenning i dette landskapet. Han har no hjarteleg omfamna omgrepet «illiberalt demokrati».

Orbán har, til liks med meiningsfellar i Polen, oppmoda til eit forsvar for eit «kriste» Europa mot den «muslimske invasjonen». Han har òg skulda Angela Merkel for «moralsk imperialisme» fordi ho opna for syriske flyktningar i 2015. Han har, som Polen, nekta å vera med på fordelingsprogrammet av flyktningar i EU, og han er den som fyrst og fremst må skuldast for å vera med på undergravinga av sentrumspolitikk i Europa.

Kanskje nokon skulle fortelja Orban kva Vest-Europa gjorde med dei tusentals ungararane som flykta etter opprøret i 1956? Men naturlegvis, dei var jo gode kristne.

Med russlandsorienteringa si har Orbán medverka til Putins hovudføremål: å svekkja EU mellom anna fordi unionen står for boikott av Russland etter Krim-invasjonen. Orban har ­symbolsk nok teke ned EU-flagget i parlamentsbygningen ved Donau.

Og oppi alt dette er det ikkje til å koma frå: Brexit inneber at Storbritannia ikkje lenger vil vera ei motkraft mot denne xenofobiske bylgja. Brexit har gjeve desse reaksjonære tendensane ny kraft.

David Cameron vil få det tungt framfor historiedomstolen. Han er mannen som for å løysa intern usemje i torypartiet, sette dette lagnadstunge toget i gang. Og det er knapt til å undrast over. Unionen har nok av problem om dei ikkje skal drukna seg i sjølvpåførte britiske petitessar: Eurosone-reform, Hellas, arbeidsløyse, terrorisme, det permanente trugsmålet frå Putin og populisme i aust.

Fiendane

Men det er fleire dimensjonar her. Bulgaria og Romania er skeptiske til Emmanuel Macrons framlegg om eit sams skatteregime i unionen. Den franske presidenten vil hindra at firma flyttar dit arbeidskrafta er billegast (Whirlpool-fabrikken i Nord-Frankrike som flytta til Polen, er berre eitt døme). No som det er kome ein ny optimisme i europeisk økonomi, vert desse spørsmåla akutte.

Og aksen Berlin–Paris vert no etablert på nytt trass i ei svekt tysk regjering. Det er som om det gamle karolinske Europa samlar seg att – det sentrale Europa med røter til Karl den store.

Men denne aksen har gjeve nytt liv til den skepsisen mellom andre Romania og Bulgaria har synt mot det sentrale EU. Dei fattige landa i EU har kunna bruka låge skattar og flyttbar billeg arbeidskraft som konkurranseføremonar i den økonomiske politikken. No kan det bli vanskelegare.

Pengar ikkje alt

Her kjem vi til eit sentralt punkt i denne innfløkte kampen. Pengar er ikkje alt. Det er ikkje slik at økonomisk vekst nødvendigvis skapar liberalitet og fridomslengt. Dette har vore eit nærast aksiomatisk punkt i moderne statsvitskap: Med auka velstand vil det oppstå ei middelklasse som vil ha politisk og økonomisk fridom, og som i livsstilsspørsmål og religion er frisinna.

EU gløymde at globalisering og kapitalisme har taparar. Den økonomiske veksten i til dømes Polen har vore fenomenal, men auken har vore ujamn. Ein talar om Polska B, dei som ikkje har teke del i velstandsauken i den låge middelklassa, blant bøndene og arbeidarane.

Det er her PiS finn kraftfelta sine, på landet, hjå lågt utdanna, i tradisjonelle katolske segment som også ser kvinnekamp, identitetspolitikk på vegner av minoritetar (LHBT) og sekularisering som sedløyse og undergraving av det moralske universet deira (klassisk antimoderne revolt). Legg så til migrasjonsspørsmålet og terrorismefrykta, og blandinga blir brennbar.

Eit moralsk prosjekt

Det er grunn til å minna om at EU frå starten ikkje berre var eit fredsprosjekt fundert på økonomisk rasjonalitet. Unionen var også eit moralsk prosjekt med klar front mot dei overvunne europeiske demonane, aggressiv ekspansiv nasjonalisme, fordommar, rasehovmod og demokratimotstand.

Når det er sagt, er det uheldig å pressa på dei austeuropeiske landa synspunkt som dei er imot. Vi respekterer at det er rom for ein viss nasjonalstatleg autonomi. Men visse standardar må det vera. EU må stå fast på det politiske og verdimessige grunnlaget. Då kan til dømes ikkje Polen og Ungarn nekta å ta imot flyktningar. Alle må medverka i byrdefordelinga. Vil dei ikkje det, må det få konsekvensar. Fyrst trekk i overføringar. Om dei så likevel nektar, er eksklusjon ein mogeleg, men absolutt siste utveg.

Skjer ein slik eksklusjon, får vi ei fragmentering av Europa som er farleg. Difor får ein vona at eit tydeleg press frå EU vil føra til framveksten av ein innanrikspolitisk opposisjon som vil halda landa i EU.

Brussels prinsipielle linje vert no testa ut av dei tungnasjonalistiske og EU-kritiske kreftene. Og det skal ikkje mykje sosiologisk innsikt til for å sjå at Trump, brexit og den etnisk-autoritære populismen i Aust-Europa er runnen av felles mentalitet, trass i ulike nasjonale ytringsformer.

Bernt Hagtvet er professor i statsvitskap ved Universitetet i Oslo og Bjørknes Høyskole.