Ytringsfridom

Per Anders Todal

peranders@dagogtid.no

Etter sju år i asyl i London-ambassaden til Ecuador vart WikiLeaks-grunnleggjaren Julian Assange kasta ut 11. april, og britisk politi stod klare til å pågripe han. No er spørsmålet om britane vil utlevere han til USA, der Assange risikerer å bli dømd for å ha bidrege til datainnbrot. Justisdepartementet reiste tiltale mot Assange i fjor – høveleg nok var sjølve tiltalen hemmeleg og vart berre kjend ved ein glepp.

Dei siste åra har mange endra syn på Julian Assange. I stordomstida til WikiLeaks vart han hylla som ein forkjempar for sanning og informasjonsfridom. Sidan da har både valdtektsskuldingar og støtte til Donald Trump i presidentvalkampen fått statusen hans til å falme. Men no manar mange til kamp mot utlevering av Assange, også her i Noreg. Ein rettsprosess mot Assange er «et alvorlig angrep på ytringsfriheten», meiner til dømes Norsk PEN. «Om vi ikke skjønner at dette handler om å verne pressefrihet, da skjønner vi heller ikke at det er Assange i dag og oss andre i morgen», sa Eva Joly til Klassekampen 12. april.

For å skjøne kva som står på spel her, går vi først tolv år attende i tid.

Gjennombrotet

WikiLeaks vart grunnlagt av australske Julian Assange i 2007 og skulle tilby varslarar ein trygg måte å publisere kontroversielt materiale på nettet. Nokre av dei første avsløringane handla om korrupsjon i Kenya, handsaminga av fangar i Guantánamo-leiren, aktivitetane til ein sveitsisk bank på Cayman-øyane og hemmelege dokument frå scientologirørsla. Desse sakene fekk ei viss merksemd, men skapte ikkje verkeleg store kontroversar. WikiLeaks vart sett på som eit interessant og idealistisk nytt medium. I 2008 fekk organisasjonen til og med ein mediepris frå tidsskriftet The Economist, som ikkje er kjent for anarkisme.

Men i april 2010 fekk WikiLeaks gjennomslag for alvor, først med filmklippet som vart publisert på nettet under tittelen Collateral Murder. Opptaket, som stamma frå det amerikanske militæret, synte korleis skyttaren på eit Apache-helikopter drap eit dusin sivile på gata i Bagdad i 2007. Blant dei drepne var to tilsette i nyhendebyrået Reuters, og saka vekte sterke reaksjonar.

«Cablegate»

Dette klippet var del av ein stor datalekkasje som ein meinig soldat i dei amerikanske styrkane i Irak stod bak. Bradley Manning – som seinare skifta kjønn og i dag heiter Chelsea – gav WikiLeaks fleire hundre tusen dokument frå det amerikanske forsvaret. Dette materialet vart opphav til ein serie avsløringar av mellom anna krigsbrotsverk, tortur og grov feilinformasjon frå Pentagon om krigføringa i Irak og Afghanistan.

Manning gav òg WikiLeaks tilgang til kring 240.000 interne meldingar frå diplomatiet til USA, mange av dei med avslørande innhald om amerikanske haldningar til både allierte og uvener rundt i verda. I dette høvet valde WikiLeaks å samarbeide med konvensjonelle medium: I november 2010 vart delar av innhaldet i den såkalla «Cablegate» publisert i New York Times, The Guardian, Der Spiegel, El País og Le Monde.

Somme av WikiLeaks-avsløringane fekk politiske konsekvensar. Dei var med på å svekkje legitimiteten til USA si krigføring i Afghanistan og Irak. Og blant dei mange avsløringane i «Cablegate» var det kompromitterande opplysningar om regima i Tunisia og Egypt. Denne informasjonen var med på å fyre opp under protestane under den såkalla arabiske våren i 2011, og i båe landa klarte demonstrantane å drive regima frå makta.

Indre splid

Men i same periode som WikiLeaks verkeleg klarte å setje dagsordenen, byrja organisasjonen å få problem. Éin ting var forsøka frå USA og andre statar på å stogge WikiLeaks, mellom anna ved å blokkere for donasjonar. Noko anna var kritikken som etter kvart kom mot Assange og metodane hans frå hans eigne allierte. Den tyske talsmannen Daniel Domscheit-Berg var ein av fleire sentrale medarbeidarar som trekte seg frå WikiLeaks. Organisasjonen fekk hard kritikk, også frå tidlegare støttespelarar, for uforsiktig handsaming av sensitiv informasjon. Kjempearkivet med meldingar frå USA-diplomatiet vart gjort offentleg av WikiLeaks i uredigert og usladda form i 2011, og også i materialet frå Afghanistan fanst det informasjon som kunne setje folk i fare.

I tillegg kom dei juridiske problema til Julian Assange personleg: I 2010 vart WikiLeaks-leiaren skulda for valdtekt i Sverige. Svenske styresmakter kravde Assange utlevert frå Storbritannia, og i 2012 søkte han om asyl i London-ambassaden til Ecuador for å unngå utlevering til Sverige og kanskje vidare til USA.

Hjelp til Trump

Men Assange hadde nettilgang i ambassaden, og WikiLeaks heldt fram verksemda si dei neste åra. I 2015 kom til dømes avsløringa av korleis amerikanske National Security Agency avlytta statsleiarar i venlegsinna land, mellom anna den tyske kanslaren Angela Merkel, og dreiv industrispionasje på vegner av amerikanske interesser.

Men i presidentvalkampen i 2016 la Assange og WikiLeaks seg på ei line som støytte vekk mange tidlegare tilhengjarar på den politiske venstresida. Ikkje berre publiserte WikiLeaks tusentals e-brev og dokument som var stolne frå Clinton-kampanjen og Det demokratiske partiet – ifølgje FBI og Mueller-rapporten eit tjuveri utført av russisk etterretning. Assange og WikiLeaks hadde òg direkte kontakt med Trump-kampanjen og tilbydde hjelp. Og Twitter-kontoen til WikiLeaks hjelpte til med å spreie reine konspirasjonsteoriar mot Clinton-kampanjen.

Kor viktige desse bidraga frå WikiLeaks var for utfallet av presidentvalet, er uvisst. Men hjelpa til Trump-kampanjen rokka ved biletet av WikiLeaks og Assange som frie og uavhengige maktkritikarar. Og kanskje gjer dette det vanskelegare å mobilisere til forsvar for Assange no.

Verdien av varsling

I tillegg kan utforminga av tiltalen i USA svekkje mobiliseringa for Assange og ytringsfridomen: Han er ikkje skulda for publisering av gradert informasjon, men for å ha hjelpt Chelsea Manning med å knekkje passordet til ein statleg database, altså hacking eller datainnbrot. Og tiltalen dreier seg berre om ein mindre del av lekkasjane Manning stod bak.

Om Assange blir utlevert og dømd, blir det neppe slutten på arbeidsmåtane som WikiLeaks innførte. Mange nyttar no liknande metodar: Storaviser og organisasjonar rundt i verda har lagt til rette for at varslarar trygt kan overføre datafiler utan å bli spora. Iblant samarbeider journalistar frå aviser i fleire land om å analysere og redigere stoffet frå store lekkasjar, slik det skjedde med avsløringa av dei såkalla Panama-dokumenta i 2016.

Men saka mot Assange er like fullt ei viktig sak for pressefridomen, meiner mange tunge røyster. Ei av dei tilhøyrer Daniel Ellsberg, som i 1971 gav dei såkalla Pentagon-papira til New York Times. Den lekkasjen var med på å snu opinionen i USA mot Vietnam-krigen.

«Utan varslarar har vi ikkje noko demokrati. Og det må finnast folk som kan publisere materialet. Julian Assange har gjort det på ein måte som andre medium ikkje har vore villige til», sa Ellsberg i eit intervju med The Progressive denne veka.

Andre kommentatorar har peika på at tiltalen mot Assange ikkje berre handlar om hacking, men òg andre punkt som kan setje ein farleg presedens: Han er skulda for å ha hjelpt Manning med å skjule spora sine og å laste opp data anonymt – ein vanleg framgangsmåte for aviser som blir kontakta av varslarar med sensitiv informasjon.

Journalist og tidlegare WikiLeaks-medarbeidar James Ball konkluderte nyleg slik i The Atlantic: «Julian Assange er ein dritsekk. Men vi må forsvare han likevel.»