I Claude Lanzmanns filmepos om holocaust, Shoah (1985), er det ei scene der ein polsk bonde vert spurd om korleis det er å pløya åkeren som ligg tett inntil gassomnane. Han ser toga koma og verte tømde, han høyrer skrika, han merkar oska som fell frå omnane. Han veit kva som går føre seg.

Bonden syner fram fingeren og seier:

– Får du eit kutt i tommelen, merkar du det. Du merkar ikkje korleis dei som vert myrda på den andre sida av gjerdet, har det.

Kan hende gjev denne scena essensen i Lanzmanns film, som varer i ni og ein halv time, utan effektar, utan musikk, utan kunstige kulissar. Uhyggeleg dvelande, med eit prustande damplokomotiv frå epoken, innleigd av Lanzmann, som gjennomgangsmotiv. Og med tette polske skogar som duvande kulissar kring intervju med offer. Dei skjer ofte på kanten av det menneskeleg tillatne.

Eit slikt døme på kanten er eit intervju med ein medlem av ein «Sonderkommando» (spesialkommando) som ufatteleg nok overlevde, og som i Israel kjempar gråtande mot spørsmåla frå Lanzmann medan han klipper ein kunde.

Han vart avretta 18. januar 1945, to dagar før Den raude armé frigjorde området. Men kula trefte ikkje, og han fekk kravla seg ut av likhaugen. Han seier til Lanzmann at han alt var død i leiren, utan kjensler medan han klipte håret til kvinnene for å gje inntrykk av at dei berre skulle dusjast.

Mord som avstenging

I Chelmo drap nazistane 400.000 jødar med eksosgass frå Saurer-lastebilar. Lanzmann tek oss med til den infernalske byråkratiske vondskapen når han siterer frå romspesifikasjonane for den neste ladninga av bilar til mordbruk. Dei skulle ha brattare helling i lasterommet og avlaupsrøyr slik at blodet frå offera lettare kunne renna ut.

Og intervjuet med leiaren for Warszawa-gettoen går føre seg framfor ein modell av gettoområdet. Sjåaren har mest lyst til å sjå bort i skam over kva menneska kan drivast til å gjera mot kvarandre.

Lanzmann sette seg føre å gje att den jødiske tragedien i Europa så realistisk som mogleg. Han ville intervjua ikkje berre offera, men overgriparane òg. Shoah gjev oss ei forteljing om byråkratisering av mord, om korleis ideologi stengjer av normale menneskelege moralske refleksar gjennom å avhumanisere «den andre» og gjera han til monster, rutinisera mord, til og med på born.

Berga av røysta

Men Lanzmann vrir òg kniven rundt med døme på ulideleg sentimentalitet. Filmen tek til med ei scene der ein jødisk mann, i førtiåra på åttitalet, driv ned elva Ner i ein robåt. Han syng tyske soldatsongar om jenter som står i vindaugo når dei marsjerer forbi. Han berga livet fordi han hadde så ven songrøyst.

Dei fleste som var med i filmen, er no døde, til dømes Rudolf Vrba, som var ein av dei få som lukkast med å flykta frå Auschwitz.

Den verste delen av filmen kjem kanskje når han intervjuar SS-mannen Franz Suchomel. Det skjer gjennom eit vindauge, utan at Suchomel veit det («Herr Lanzmann, vi hadde ein avtale om ikkje å bruka namnet mitt»).

Han får Suchomel til å syngja Treblinka-songen, ein taktfast oppeldande «bedriftssong» som skulle gje dei tunge mordpliktene ein munter undertone av byrgskap. Nærast fagleg stolt syner han kartet over leirområdet i detalj.

I ettertid har Lanzmann sagt at han nesten ikkje kunne kontrollera sinnet sitt under denne seansen. Suchomel lét seg freista med pengar og ville ha meir.

Lanzmann har vorte kritisert for denne bruken av pengar, men han har svara at han ikkje ville nekta seg noko for å få fram sanninga om denne tida. Ein gong heldt det på å gå gale. Intervjuobjektet lukta lunta og kalla til seg SS-naboar. Lanzmann sprang for livet. Ein annan gong gjekk ein bandopptakar i veska varm og tok til å brenna.

Eit mangslunge liv

Claude Lanzmann har gjeve oss ein sjølvbiografi, Le Lièvre de Patagonie («Den patagoniske haren», 2012). Harebiletet kjem frå Auschwitz, der harar sneik seg under dødsgjerda og blei symbolet på ein slags livstrong. Der skildrar han kampen mot dødsstraffa, som især var ført under Algerie-krigen; den amorøse relasjonen (frå 1953–59) til Simone de Beauvoir; redaktørvervet i Sartres husorgan Les Temps Modernes og kjærleiken til Israel.

Claude Lanzmann er sjølve arketypen på ein fransk intellektuell, med engasjement og handlingskrav som rettesnor. Det synte seg tidleg, alt då han som 16-åring slutta seg til ungkommunistane og vart med i den franske motstandsrørsla. Han var berre nokre steg føre Gestapo då dei gjorde razzia i gymnaset hans i Clermont-Ferrand. Den væpna motstandsgruppa hans hadde fleire samanstøytar med tyske troppar i Normandie.

Sjølvtvil

Heile memoarverket hans er gjennomsyra av sjølvtvil: frykta hans for ikkje å vera macho nok. Han heldt på å drukna utanfor Tel Aviv, gjekk over farlege brear, lærte seg glideflyging, flaug ein jetjagar og køyrde ei stridsvogn. Han klatra, jakta og reid, han hamna i bilkollisjonar. Han oppsøkte ekstrem fare. Det var som ei flukt.

Vi veit at denne «joie de vivre» har ei nedside: Det kan vera frykt for døden, bort frå noko i ein sjølv. Det har vore peikt på at denne bivrande livskjensla, med medvit om at ein lever på ein skarp knivsegg, kan ha vore med på å gjera Lanzmann til ein særs kjenslevar intervjuar av folk som har overlevd konsentrasjonsleirane.

Lanzmann hadde sin del av illusjonane til franske venstreintellektuelle. Etter reiser til Kina var han imponert over «den intellektuelle flytande karakteren til kinesisk kommunisme». Akk ja.

I sjølvbiografien seier han at han elskar livet vilt og rått. Han kan ikkje tru at han er så nær slutten. No har tida teke han attende.

Bernt Hagtvet

Bernt Hagtvet er professor i statsvitskap ved Universitetet i Oslo og Bjørknes Høyskole og fast skribent i Dag og Tid.