Helse

Per Anders Todal

peranders@dagogtid.no

Over 6000 svenskar har døydd av covid-19. I høve til folketalet er det tolv gonger så mange dødsoffer som i Noreg. Og trua til statsepidemiolog Anders Tegnell på at smitteutbreiinga i vår skulle verne svenskane mot den andre koronabølgja, slo ikkje til: I haust har talet på smitta skote i vêret igjen i Sverige. På onsdag åleine vart det registrert 4467 nye smittetilfelle og 25 nye koronadødsfall i landet, og over 1000 koronasjuke svenskar ligg på sjukehus. Sverige er igjen langt hardare råka enn nabolanda – og tiltaka for å bremse smitten er framleis langt mindre strenge enn i andre europeiske land.

Årsaka er å finne i ein farleg flokkmentalitet i Sverige, meiner Lena Einhorn. Sidan i vår har ho vore ein av dei mest markante kritikarane av den svenske koronastrategien.

Eit kritisk forum

Einhorn er mest kjent som forfattar og regissør, men har medisinsk utdanning og ein doktorgrad i virologi. I april var ho med på å starte Vetenskapsforum COVID-19, ei gruppe som inkluderer mange legar og medisinske forskarar, og som har retta hard kritikk mot koronapolitikken til Folkhälsomyndigheten – tilsvarande det norske Folkehelseinstituttet –?og regjeringa.

– Kvifor møtte svenske styresmakter pandemien i vår så annleis enn styresmaktene i andre europeiske land?

– Eg trur ikkje at Sverige handterte dette så ulikt andre land heilt i starten. Styresmaktene i mange land gjekk ut frå at dette viruset ville smitte omtrent som Sars-viruset, som berre smitta frå folk med symptom. Men skilnaden på Sverige og andre land var at Folkhälsomyndigheten heldt hardt fast ved dette synet, også etter at vi kunne sjå korleis covid-19 spreidde seg. Og det fekk store konsekvensar.

Nei til karantene

Den svenske tilnærminga vart fatal alt tidleg i pandemien, meiner Einhorn. Som tilfellet var i Noreg, kom mykje av smitten til landet med turistar som kom heim frå vinterferie i Italia eller Austerrike.

– Desse turistane burde gått i karantene da dei kom heim, men Folkhälsomyndigheten var klar på at dei slett ikkje skulle i karantene om dei ikkje hadde symptom. I mars kom så dei første covid-19-dødsfalla i alle dei nordiske landa. I Noreg, Danmark og Finland vedtok regjeringane lockdown av samfunnet. Men i Sverige skjedde ikkje det. Der fekk Folkhälsomyndigheten i praksis styre. Og Folkhälsomyndigheten var framleis overtydd om at berre dei som hadde symptom, kunne smitte andre. Berre dei som var sjuke, skulle halde seg heime, og styresmaktene var mot bruk av munnbind – også for dei som arbeidde i eldreomsorga.

Flokkimmunitet

–? Men kvifor justerte ikkje styresmaktene kursen da dei såg korleis det gjekk?

– Ein grunn var nok at Anders Tegnell meinte at den andre koronabølgja kom til å bli mykje mindre i Sverige på grunn av den store smitten på våren. Men no er igjen smitten i Sverige fleire gonger større enn i Noreg. Danmark var på same smittenivå som Sverige før i haust, men no har Sverige langt høgare smittetal enn Danmark.

– Det verkar uklart om målet for Folkhälsomyndigheten i vår var å nå flokkimmunitet. Kva trur du?

– Det finst eitt offisielt svar på det, og eitt uoffisielt. Offisielt var ikkje målet flokkimmunitet, det har Tegnell nekta for. Dei sa at høg immunitet var ein «bonus». Men når vi no kan lese intern e-post som har blitt publisert i pressa, ser vi tydeleg at styresmaktene i vår trudde at ein kunne nå flokkimmunitet.

Gruppetenking

– Korleis vil du skildre debatten om handteringa av covid-19 i Sverige?

– Det har vore ei gruppetenking som eg opplever som skremmande, seier Einhorn.
Ho trekkjer fram diskusjonen om bruk av munnbind som døme.

– Utdanna menneske som burde vite betre, har gått imot bruk av munnbind, også for tilsette i helsevesenet, dersom det ikkje er snakk om operasjonar eller direkte kontakt med covidsjuke. Svært få har vore kritiske til Folkhälsomyndigheten. Kritikarane har vore oss i vitskapsforumet, nokre einskilde forskarar og nokre leiarskribentar i avisene. Men dei fleste reporterane har vore ukritiske, og folket har stort sett stødd styresmaktene. For berre ei veke sidan viste ei meiningsmåling 70 prosent støtte til Folkhälsomyndigheten.

– Men med dødstala i Sverige skulle ein tru at fleire medisinske forskarar ville vere kritiske?

– Det er det som er så ubehageleg. Ein skulle tru at forskarar og legar ville tenkje annleis, men fleirtalet har ikkje gjort det. Det har nok fleire årsaker. I ei krise sluttar folk som regel opp om autoritetane, slik er det i dei fleste land. I Sverige har vi dessutan hatt ei svak regjering, og det har vore nesten berre éi røyst å høyre frå styresmaktene, Folkhälsomyndigheten si. Regjeringa har ikkje styrt.

Roa til Tegnell

I tillegg har sjølve personlegdomen til statsepidemiolog Anders Tegnell vore viktig, meiner Einhorn.

– Tegnell er svært god til å framføre ein roande bodskap, sjølv når situasjonen er skrekkeleg – og folk vil jo gjerne bli roa ned. Da Sverige var på verdstoppen i koronadødsfall i vår, sa han at «tala ser bra ut, vi er nær toppen av kurva».

– Men primæroppgåva til legar skal jo vere å berge liv, ikkje å vere lydig mot helsebyråkratiet eller regjeringa?

– Ja. Men det handlar ikkje berre lydnad, men om gruppetenking.

Denne gruppetenkinga har fått fleire urovekkande utslag. I ein artikkel i Science Magazine i oktober fortalde fleire svenske forskarar og legar at dei har møtt vanskar på arbeidsplassen fordi dei kritiserte den statlege koronastrategien – og til og med fordi dei brukte munnbind på arbeidsplassen sin i helsevesenet.

– Eg veit at fleire frå vitskapsforumet vårt har opplevd slike ting. Somme av dei som jobbar i akademia eller helsevesenet, har fått problem på arbeidsplassane sine. Og somme har opplevd presset som så stort at dei har trekt seg frå debatten, seier Einhorn.

Patriotisme

– Sett utanfrå verkar det som om den svenske koronastrategien har blitt ei kjelde til patriotisme. Det er ein litt merkeleg ting å vere patriotisk for?

– Eg trur du finn noko av det same i mange andre land, også i Noreg. Men det er interessant at støtta til den svenske strategien mest er ein venstresideposisjon. I andre land er det å vere skeptisk til strenge koronatiltak assosiert med den libertarianske høgresida.

– Ja, det er vanskelig å forstå korleis Sverige, med ein ganske paternalistisk velferdsstat, har enda opp her?

– Det er ofte påpeika at vi svenskar stoler på styresmaktene. Det er ikkje utan grunn, dei har jo stort sett oppført seg bra gjennom historia. Men normalt skal styresmaktene ta hand om borgarane sine – og her har dei slett ikkje gjort det. Slik sett er den svenske koronastrategien svært utypisk for korleis styresmaktene brukar oppføre seg.

Bundne til masta

–?Sverige har framleis mindre restriksjonar enn dei fleste andre land. Kva slag smitteutvikling ser du for deg dei neste vekene?

– Det kjem an på om vi endrar politikk. No spreier smitten seg ekstremt raskt i Sverige. Førebels er vi ikkje på nivå med dei hardast råka landa i verda, men utviklinga er dramatisk. Og det som kjenneteiknar Folkhälsomyndigheten, er at dei ikkje vedgår feil. Dei har bunde seg til masta. Vi har venta på nye råd om munnbind i eit halvt år. Det har vore nokre endringar i helsevesenet og eldreomsorga, men framleis får du sjeldan tilbod om munnbind om du skal besøkje ein eldreheim.

Før eller seinare vil styresmaktene i Sverige likevel måtte vedgå at strategien deira var feil, meiner Einhorn.

– Meir enn 6000 svenskar har døydd av covid-19, og dødstala er ti gonger så store i høve til folketalet som i nabolanda. Det vil vere veldig vanskeleg å erkjenne dei feila som er gjorde, men dette er eit ansvar som Folkhälsomyndigheten og regjeringa ikkje kan kome frå.

Dag og Tid har sendt ei rekkje spørsmål til Folkhälsomyndigheten med utgangspunkt i dette intervjuet, men fekk til svar at dei ikkje hadde høve til å svare på spørsmåla. Folkhälsomyndigheten viste i staden til heimesida si og pressekonferansane sine.