Klima

Per Anders Todal

peranders@dagogtid.no

Det er ikkje lett å forvalte uføreseielege naturfenomen som rører seg over kolossale havområde. Iskanten i Barentshavet flyttar seg ikkje berre fleire hundre kilometer frå sommar til vinter, han flyttar seg òg frå år til år og tiår til tiår. Og da regjeringa omsider la fram den nye forvaltingsplanen for Barentshavet for ei veke sidan, var det sjølvsagt spørsmålet om iskanten som fekk merksemda.

Definisjonen av iskantsona, altså overgangssona mellom ope hav og drivisen i nord, er ei innvikla blanding av naturvitskap og politikk. Men i praksis står striden ganske enkelt om kor grensa skal gå for petroleumsverksemd i Barentshavet.

Smeltande is

I den nye forvaltningsplanen vart grensa sett «der det i gjennomsnitt finnes havis 15 prosent av dagene i april måned». Klima- og miljøminister Sveinung Rotevatn framstilte det som ein siger for miljøet, trass i at Havforskingsinstituttet, Norsk Polarinstitutt og Miljødirektoratet har tilrådd å setje grensa der det er berre 0,5 prosent sjanse for is i april månad, altså mykje lenger sør – til og med lenger sør enn dei nordlegaste lisensane som er delte ut til oljeselskapa. Men denne artikkelen skal ikkje handle om politikk, men om noko av det fysiske fundamentet for iskantdiskusjonen.

Ein avgjerande føresetnad for streken til Rotevatn er oppvarminga av Arktis, som har pressa isen nordover og gjort nye område interessante for oljeindustrien. Vurderingane av sjansen for is på ulike breiddegradar byggjer på observasjonar av drivisen i perioden 1988 til 2017, ein periode da isarealet har skrumpa dramatisk. Og i dei fleste ordskifte om Arktis ligg forventinga om vidare smelting under som premiss. Men den premissen er usikker. Det er fullt tenkjeleg at isen rykkjer sørover att i eit tiår eller meir. Og grunnen til det er eit merkeleg klimafenomen med forkortinga AMO.

Atlantisk puls

Først litt kontekst: Rundt i verda finst det mange regionale svingingar i havet og atmosfæren som påverkar vêr og temperatur, og mest kjende er truleg El Niño/La Niña-fenomena i Stillehavet. Men i den nordlege halvdelen av Atlanterhavet syner historiske temperaturdata ei svinging med enda større geografisk omfang, og med ein mykje rolegare puls. Både havet og landjorda kring den nordlege Atlanteren ser ut til å veksle mellom varme og kjølige periodar, i syklusar med ei lengd på mellom 60 og 80 år. Fenomenet er kalla den atlantiske multidekadiske oscillasjonen (AMO). «Multidekadiske» viser til at syklusen strekker seg over fleire tiår, og «oscillasjon» tyder svinging eller veksling.

– Det er usikkert kva fysiske mekanismar som ligg bak AMO. Men denne svinginga har den største utstrekninga av alle naturlege temperatursignal vi kjenner til på jorda, fortel Svein Sundby, oseanograf og klimaforskar ved Havforskingsinstituttet i mange år.

– Kanskje blir det snakka mindre om AMO fordi vi forskarar enno ikkje kan forklare dette fenomenet. Men sjølv om vi ikkje forstår det, er det ikkje tvil om at det eksisterer.

Gammal rytme

Det finst berre 150 år med temperaturmålingar som viser AMO-effekten kring Atlanterhavet, men fenomenet er mykje eldre enn som så. Årringar i trestammar fortel om veksling mellom kalde og varme periodar attende til 1500-talet, og i ein artikkel publisert i Nature i 2011 hevda danske forskarar at dei har funne spor av AMO 7000 år attende i tida.

Dei siste 120 åra har AMO arta seg omtrent slik i Nord-Atlanteren: Dei første tiåra på 1900-talet var kjølige, så byrja ein varmare fase kring 1930, før det vart kaldare att kring 1960. Kring 1990 svinga AMO igjen over til varm fase, og den er vi framleis inne i. Ifølgje Sundby er det kring 0,7 gradar celsius i skilnad på sjøtemperaturen i Barentshavet frå topp til botn i ein syklus. Det høyrest kanskje ikkje så mykje ut, men over så store område er det eit kraftig temperaturutslag. Og når Nord-Europa og Arktis har hatt ei sterkare oppvarming enn verda generelt dei siste tiåra, er det fordi AMO og den globale oppvarminga har trekt i same retning, meiner Sundby.

Over toppen?

Det er no kring 70 år sidan den førre varmetoppen i syklusen. Om AMO følgjer det historiske skjemaet sitt så nokolunde, og om ikkje den globale oppvarminga trumfar denne regionale svinginga, bør Nord-Atlanteren vere på veg inn i ein kjøligare fase att.

Svein Sundby skreiv dette om spørsmålet i ein kronikk for Forskning.no for fem år sidan: «De neste 20 årene må vi forvente at havtemperaturen i Barentshavet går ned og isdekket øker.» (…) Det er grunn til å tro at vi allerede nå i 2015 har passert toppen på den siste AMO-varmebølgen og er på vei inn i en ny kald fase.» Og i Arktis er det no observasjonar som tyder på at eit slikt skifte faktisk kan ha skjedd.

Kaldare vatn

«Barentshavet har blitt kjøligere – det flytter iskantsonen lenger sør», heitte det i ei pressemelding frå Havforskingsinstituttet i slutten av januar. Instituttet har målt tilstrøyminga av varmt atlanterhavsvatn i Barentshavet gjennom 70 år. Og dei siste fem åra har varmvasstilførselen gått nedover, dermed blir havet der nord kaldare. Temperaturane sørvest i Barentshavet er no på same nivå som tidleg på 2000-talet, ifølgje HI.

– Det er umogleg å seie sikkert, men eg spekulerer på om dette skjer fordi vi har passert toppen i ein AMO-syklus. I så fall kan dei neste åra bli kjøligare i nord, seier Sundby.

Varmare atlanterhavsvatn har vore ein viktig grunn til at isen har trekt seg attende kring Svalbard. Og når isen forsvann frå fjordane kring øyane, gjorde det òg store utslag i temperaturen på land: Varmen frå sjøvatnet slapp opp i lufta og gav ekstremt rask temperaturstiging. Mykje av Svalbard hamna brått i ei varmare klimasone. Om det no kjem ein fase med mindre varmvasstilførsel, får det følgjer for isdekket. Og dersom isen legg seg på havet kring Svalbard att, og fjordane frys til kring arkipelet, blir vinterlufta straks mykje kaldare att.

Nedkjøling

Også dette kan vere eit tilfeldig utslag, men den siste vinteren var kaldare på Svalbard enn det som har vore vanleg det siste tiåret. I vår melde Meteorologisk institutt at marstemperaturen ved Svalbard Lufthavn var ein halv grad under normalen. Det var den første månaden som var kaldare enn normalen på heile 111 månader.

Her er det på sin plass med ei presisering: Den nesten ti år lange rekkja med månadstemperaturar over normalen på Svalbard har vekt mykje merksemd. Men den historiske normalen som meteorologane har nytta som referanse, er temperaturane frå perioden 1961 til 1990 – som var ein kald AMO-fase. Om ein i staden hadde samanlikna dagens temperaturar på Svalbard med AMO-fasen frå 1930 til 1960, ville dei siste åra framleis sett varme ut, men temperaturane ville verka mindre ekstreme.

Valfart

I alle fall: Om det no er slik at Barentshavet og Svalbard er på veg inn i ein kaldare periode, kan ein spørje seg kva følgjer det får for klimadebatten. Dei siste åra har den raske temperaturstiginga av Arktis – og særleg på Svalbard – blitt halden fram som sjølve kroneksempelet på den menneskeskapte globale oppvarminga. Sidan 1971 har årsmiddeltemperaturen på øygruppa stige med 4,5 gradar, og vintertemperaturen med heile sju gradar, heiter det i rapporten Climate in Svalbard 2100 frå i fjor. Svalbard har vore nytta som valfartsstad for politikarar som vil sjå klimaendringane på sitt mest ekstreme.

Men ein god del av oppvarminga i nord sidan 1970-åra har truleg vore del av ein naturleg AMO-syklus. Kor stor del er vanskeleg å seie. Omtrent to tredelar, er det røffe anslaget til Svein Sundby. I alle fall: Om ein kaldare AMO-fase slår mykje av oppvarminga på norsk side av Arktis i revers i det neste tiåret, kjem truleg dei som nektar for at det skjer menneskeskapte klimaendringar, til å ha nokre lukkelege år.

– Når det endeleg ser ut til å ha blitt allmenn konsensus om at menneskeskapte klimaendringar er reelle, så kan AMO slå til med ein motfase. Nett av den grunn er det viktig at vi klimaforskarar skriv om naturlege svingingar som AMO, meiner Svein Sundby.

For tidleg

Den same Sundby har òg lenge åtvara mot å utvide petroleumsutvinninga mot nord i den trua at isen ikkje skal kome sørover att. «De neste 20 årene må vi forvente at havtemperaturen i Barentshavet går ned og isdekket øker. Politikerne kan derfor ikke konkludere med at grensen for oljevirksomhet kan flyttes nordover allerede nå», skreiv han i 2015.

– Politikarane har vedteke ei iskantsone som jorda og fysikken ikkje bryr seg om, seier Svein Sundby i dag.

– Dei fleste ser omsider ut til å ha fått med seg at issona er høgst variabel frå dag til dag og år til år. Men knapt nokon har fått med seg at sona òg varierer på andre lange tidsskalaer enn den menneskeskapte klimaendringa som gjer at isen vil forsvinne frå Barentshavet i siste halvdel av dette hundreåret. AMO gjer at iskanten like gjerne kan gå sørover som nordover dei neste 20 åra.