Utanriks

Per Anders Todal

peranders@dagogtid.no

Eigentleg skulle gassrøyrleidningen Nord Stream 2 ha opna i fjor, og gass skulle for lengst ha strøymt langs botnen av Austersjøen frå den russiske hamnebyen Ust-Luga ved Finskebukta til Greifswald-terminalen i Tyskland. Men ingenting med dette prosjektet er business as usual. Av dei 2460 kilometrane med gassrøyr på havbotnen står det berre att kring 160 kilometer. Men Nord Stream 2 kan bli stogga rett før målstreken. USA har lenge prøvd å stogge denne røyrleidningen, med politisk press og økonomiske sanksjonar – også mot sine eigne allierte. No trur somme at det mislukka drapsforsøket på Aleksej Navalnyj kan bli dødsstøyten for Nord Stream 2, eit prosjekt med ein prislapp på kring 100 milliardar kroner.

Lange røter

Denne soga er komplisert, og vi startar med eit kjapt tilbakeblikk. På eit vis er det underleg at denne røyrleidningen har hamna i slik eit politisk minefelt. Tyskland har vore avhengig av russisk gass til energiforsyninga si lenge – faktisk før den kalde krigen tok slutt. Alt i 1980-åra byrja Vest-Tyskland å importere gass frå Sovjetunionen. Etter kollapsen til sovjetkommunismen vart energisamarbeidet utvida, det vart bygd fleire røyrleidningar, og i dag står Russland for kring 35 prosent av gassforsyninga til Tyskland (omtrent det same som den norske andelen). Tyskland er elles langt frå åleine i Europa om å vere avhengig av russarane: Russisk gass utgjer kring 40 prosent av forsyninga til heile EU, medan norsk gass står for 25 prosent.

At den russiske gassen skal kome langs botnen av Austersjøen er heller ikkje nytt. Den første Nord Stream-leidningen langs nesten same trasé vart opna i 2011, og har vore i drift sidan. Eitt argument for den første leidningen var å auke forsyningstryggleiken for Tyskland og andre EU-land: Røyrleidningane vestover gjennom Ukraina og Kviterussland kan vere sårbare om desse landa kjem i ein konflikt med Russland. Ved fleire høve har Ukraina og Russland krangla om gassprisar og transittavgifter, og det førte til forsyningsproblem i landa som ligg nedstraums i vest.

Feilfri Putin

Men det tette energisamarbeidet mellom Russland og Tyskland hadde òg andre dimensjonar. I Tyskland fanst det ein tradisjon for å prøve å byggje ned skiljet mellom aust og vest gjennom fredeleg økonomisk samkvem, som kan sporast attende til kanslar Willy Brandt og den nye «austpolitikken» hans tidleg i 1970-åra. Også etterfølgjaren Helmut Schmidt tenkte i liknande banar: «Dei som handlar med kvarandre, skyt ikkje kvarandre», meinte Schmidt. Eitt resultat av denne tilnærminga var den første gassavtalen mellom Sovjetunionen og Vest-Tyskland.

Det tysk-russiske forholdet var på sitt aller varmaste medan Gerhard Schröder var kanslar frå 1998 til 2005. Schröder dyrka fram ein slags karsleg venskap med Vladimir Putin og presterte i 2004 å seie at Putin var «ein feilfri demokrat». Det var òg i regjeringstida til Gerhard Schröder at den første Nord Stream-leidningen gjennom Austersjøen vart planlagd.

Same mann heldt elles fram med å pleie venskapen med Russland etter at han gjekk ut av politikken – som godt betalt styremedlem og lobbyist for russiske energiselskap. I dag er Schröder styreleiar for selskapet som byggjer Nord Stream 2, eit selskap kontrollert av energikjempa Gazprom – som langt på veg er ein del av det russiske statsapparatet.

Trump og Reagan

Moralen til Gerhard Schröder skal vi ikkje drøfte her. Og om denne soga berre handla om at Russland vil selje gass og Tyskland vil kjøpe gass, hadde det ikkje vore store saka. Men så kjem vi til komplikasjonane. Det største hinderet for Nord Stream 2 har vore den innbitne motstanden frå USA. President Trump, som sjølv har hatt mykje godt å seie om Vladimir Putin i andre samanhengar, har gjort det til ei hjartesak å stogge Nord Stream 2. Den offisielle forklaringa er at leidningen vil gjere Tyskland og andre EU-land for avhengige av Putin. Trump har hevda at Tyskland kjem til å bli eit «gissel for Russland» om leidningen blir bygd, og det kling som eit ekko av Reagans kamp mot Jamal-røyrleidningen frå Sovjetunionen til Vest-Tyskland i 1980-åra.

Men i dag har amerikanarane òg sterk økonomisk eigeninteresse i å hindre Nord Stream 2. Skifergassutvinning har dei siste åra gjeve USA eit stort overskot av gass, og amerikanske energiselskap satsar på eksport av flytande naturgass med skip – eller «freedom gas», som Donald Trump likar å kalle det. Og EU er den største gassmarknaden i verda.

Sanksjonar

Den amerikanske motstanden mot den nye leidningen starta elles ikkje med Trump: Også under Obama var USA svært negative til Nord Stream 2. Men Trump-regjeringa har ikkje berre nytta politisk press mot Tyskland i denne saka. USA har òg truga med økonomiske sanksjonar mot alle selskap som er involverte i bygginga av leidningen, og det var difor bygginga vart stogga i desember i fjor. Det sveitsiske selskapet Allseas, som skulle leggje det siste strekket fram til Greifswald, vart truga med bandlegging av alle midlar i USA, visumnekt til landet for alle tilsette og blokkering av alle banktransaksjonar i USA. Også tyske og austerrikske selskap har blitt truga med sanksjonar, og skarpe protestar frå Tyskland og EU hjelpte ikkje. USA stod på sitt, Allseas trekte seg frå Nord Stream 2-prosjektet, og sidan har Gazprom streva for å få på plass nye spesialskip som kan gjere jobben ferdig.

Frykt i aust

Men soga har enda fleire sider, for også i Europa er det sterk motstand mot Nord Stream 2. Ei rekkje austeuropeiske land som er avhengige av russisk gass, mellom andre Ukraina, Polen og dei tre baltiske statane, fryktar konsekvensane denne leidningen kan få. Om Tyskland og andre vestlege land ikkje lenger treng gassleidningane som går over land gjennom Aust-Europa, kan det gje større rom for Putin til å nytte gassleveransane som politisk pressmiddel mot landa nærare Russland. Og desse landa er langt meir avhengige av russisk gass enn Tyskland er. Om Russland kunne kutte gassleveransane til eit land som Ukraina utan å påverke dei store kundane i vest, ville regjeringa i Kiev ha all grunn til å vere redd.

Alt i 2006 åtvara den daverande polske forsvarsministeren Radoslaw Sikorski skarpt mot den første Nord Stream-leidningen, og samanlikna samarbeidet mellom Russland og Tyskland med Molotov–Ribbentrop-pakta frå 1939, avtalen som førte til at Stalin og Hitler delte Polen mellom seg. Den referansen var saktens noko overdriven. Men den nye leidningen har i alle fall vekt stor uro i Polen og dei baltiske statane, og dei har vore på lag med USA i kampen mot Nord Stream 2. I tillegg har Polen og Litauen investert i nye gassterminalar for å kunne ta imot flytande gass frå skip, og Estland og Latvia planlegg liknande anlegg. Slik kan desse landa langt på veg frigjere seg frå det russiske gassmonopolet. Kanskje namnet freedom gas ikkje er så fjollete som det kan verke.

Giftig sak

Og så har vi kome fram til det førebels siste verset i balladen om Nord Stream 2. Trass i den illevarslande utviklinga til Russland under Putin, trass i annekteringa av Krim og krigen mot Ukraina, og trass i presset frå USA og frå fleire EU-land har Tyskland heile vegen halde fast ved planane om den nye røyrleidningen. Men 20. august vart Aleksej Navalnyj, den fremste kritikaren av Putin-regimet, forgifta medan han var på reise i Sibir. Han vart flogen til eit sjukehus i Berlin, der legane fann spor av nervegifta novitsjok, eit stoff skapt i russiske laboratorium for utvikling av kjemiske våpen. Same gifta har blitt brukt også mot andre russiske regimekritikarar og avhopparar, og mange mistenkjer Kreml for å stå bak.

Dei siste dagane har det kome hint om at denne saka kan få den tyske regjeringa til å snu i spørsmålet om gassrøyrleidningen. «Eg håpar russarane ikkje tvingar oss til å skifte standpunkt når det gjeld Nord Stream 2», sa utanriksminister Heiko Maas lett tvitydig sist søndag, og kanslar Angela Merkel stilte seg bak utsegna dagen etter. Og i Tyskland har det politiske presset auka på Merkel for å droppe samarbeidet om røyrleidningen.

Stort spel

At eit attentat mot ein einskild russisk opposisjonell skal velte eit så kolossalt prosjekt som dette, og føre til ei omlegging av tysk energipolitikk, verkar ikkje så truleg. Men fleire tyske kommentatorar har peika på at Merkel aldri har vore særleg entusiastisk for Nord Stream-samarbeidet med Russland. Dette var noko ho arva frå Schröder, og dei tyske sosialdemokratane har vore langt meir russarvenlege enn det kristenkonservative partiet til Merkel. Om ho skulle ta eit så dramatisk steg som å droppe Nord Stream 2, finst det ein halvvegs presedens: Den politiske spenninga og sanksjonane som følgde etter den russiske annekteringa av Krim i 2014, medverka til at Russland droppa den planlagde gassrøyrleidningen over Svartehavet til Balkan og vidare til Italia, Hellas og Austerrike.

I tillegg til uvissa kring Nord Stream 2 er det òg enda større spørsmål om energiframtida til Europa i spel. Om EU-landa i fellesskap kjem til at det ikkje er klokt å basere energiforsyninga si på Russland, og klarer å finne andre løysingar, vil både Gazprom og Vladimir Putin ha god grunn til uro. Kring halvparten av inntektene til den russiske staten kjem frå eksport av olje og gass, og det aller meste av gasseksporten går til EU. Dette åleine burde vere ein motivasjon for EU til å få fart på det grøne skiftet.