Lytt til artikkelen:

KOMMENTAR

«I am the least racist person there is anywhere in the world.»

Donald Trump

Eg er blitt desperat etter forløysande politisk satire. Til vanleg avsluttar eg dagen med ein cerebral padletur gjennom Late Night-kanalane på YouTube for å høyre kva amerikanske humoristar har å seie om stoda i verda – kall det gjerne ei kveldsbøn eller ein hjernerunk – men no for tida er det ingenting å hente der inne. Ingen stad finn eg god samfunnsharselerande humor. Eg får fnatt.

Det byrja kanskje i 2017, om lag eit år inn i presidentperioden til Trump. Trump sjølv hadde vore ganske morosam under valkampen, hadde levert fleire gode punchliner, men han var alt byrja falme – og det er lenge sidan no. Det er òg lenge sidan nokon scora poeng for å vitse om at presidenten har rar sveis og seier dumme ting. Vi ler kanskje framleis av slikt, men med ein lått som ikkje smittar til auga, berre størknar i galle. Det har blitt verre og verre, til innskrumpinga av komikken vart krona av korona.

Komikarar i karantene

Då USA gjekk i lockdown, trekte programleiarane, som eg før sette mi lit til som ventilar for tidsåndstrykket, seg heim til stova si og laga talkshow derifrå.

Trevor Noahs The Daily Show skifta namn til noko så idiotisk som The Daily Social Distancing Show og gav med det ufortent tyngde til eit tøvete omgrep. Sosial distanse? Det var jo fysisk avstand ein skulle halde. Med Noah åleine på sofaen tok showet det endelege steget frå underhaldning til reint vekkingsmøte.

Enda verre har det vore med Late Night med Seth Meyers, som òg skal vere eit satireprogram. Sist veke viste han ein overvakingsvideo frå ein butikk på Staten Island der kundane forvandla seg til ein mobb då ei einsleg kvinne kom inn utan munnbind. «Get the fuck out of here!» ropte forsamlinga mot syndebukken. Og på loftet sitt sat søte Seth Meyers og applauderte den maskemoralistiske mobben. Han hylla kundane for eksemplarisk oppførsel.

I heile koronatida har Meyers avslutta kvart program med orda: «Stay safe. Wash your hands. We love you.» Han seier det ikkje på ein syrleg eller ironisk måte, men er dønn alvorleg. Slike inderlege kjærleiksbodskapar kombinert med ein paternalistisk, oppdragande tone er ikkje det eg går til satiren for.

Steven Colbert, den dyktigaste av desse tre, skifta namn på programmet sitt frå The Late Show til A Late Show. Eg har alltid likt Colberts katolske moralisme, men saknar åra då han spelte ein høgrekonservativ republikansk kommentator i TV-programmet Colbert-rapporten. Då kunne han, nettopp fordi han ikkje uttala seg på eigne vegner, men på vegner av ein kunstig rollefigur, snakke på tvers av ideologiske skilje og forløyse tilstoppa samtalar. Den eigenskapen har han mista. I koronaen har han sete i stova si, med kona og sonen som teknikarar, og levert tannlause vitsar om kvifor Trump er slem.

Kva har hendt med satirikarane på venstresida i USA?

Konserverande hån

Ein hypotese: Den tosidige antagonismen i amerikansk politikk har tjora komikarane fast i ein essensialistisk moralisme som gjer dei ute av stand til å vere morosame. Essensialistisk i den forstand at dei har gjort dei retoriske prosjekta sine einstydande med seg sjølve som personar. Som om det er eit ein-til-ein-forhold mellom den dei er, og det dei seier. Og no sit dei der i sine mest intime omgivnader, i eit teater som latar som om det ikkje er teater, men videodagbøker. «Eg er ditt og datt», seier TV-verten, før han avsluttar episoden med ei oppmoding til sjåarane om å donere til dagens velgjerdsformål. Dei trur dei lagar regimekritisk og radikal TV, men er i røynda blitt konservative og tafatte speglar for Trump-regjeringa. Dei er ute av stand til å snakke om noko anna enn han, har blitt maskiner som masseproduserer bilete av Trumps andlet, låste fast i verda hans.

Her om dagen ramla eg tilfeldigvis over ein slovensk filosof, Alenka Zupancic, som set fingeren på nettopp dette fenomenet. Ho skildrar det slik:

«Ein fyller publikum med demokratar. Så gjer ein narr av Trump, veke etter veke, med meir eller mindre morosame vitsar. Ein tar ingen sjansar; ein speler berre på ein generell konsensus (som ein sørger for aldri å forstyrre) medan ein ler av kor dumme dei andre er.»

Resultatet er ein konserverande humor, viser Zupancic, om enn innhaldet er aldri så «progressivt». Det blir ein humor som kapslar inn alt det publikum alt trur om seg sjølv – ein liksomhumor som berre preikar for kyrkjelyden og sementerer trua deira på at dei er moralsk og intellektuelt overlegne.

I boka The Odd One In. On Comedy skil Zupancic mellom sann og usann komedie. Sann komedie pakkar ikkje inn egoet vårt i bobleplast, men punkterer egoets illusjon av å vere heilstøypt. God humor avslører det som alltid er punchlinen i tragikomedien: Vi kjenner ikkje oss sjølve! 

Sjølvpisking

«Eg er rasist. Og det er du òg», stod det i ei overskrift her om dagen. Blogginnlegget var ein av fleire liknande norske tekstar som segla over netthinna i kjølvatnet av drapet på George Floyd. Det er ikkje nok å meine at ein ikkje er rasistisk, kunne ein lese her og der, ikkje nok å ikkje gjere rasistiske ting; ein må aktivt identifisere seg som antirasist. Ein meiner altså at ein skal bygge eit betre samfunn ved å krevje at alle borgarar sver truskap til ein ideologi. Dei siste vekene har òg slagordet «White silence is violence» poppa opp på diverse fysiske og virtuelle faner. «Kvit togn er vald.» Ein siger for rettferda kviler altså på evna og viljen kvite menneske har til å ransake eige sjeleliv og umedvitne intensjonar.          

Eg er både samd og usamd, men utgangspunktet for argumentet gir meg andenød. 

Mange har dei siste vekene vist til Robin DiAngelo, forfattar av boka White Fragility: Why It’s So Hard for White People to Talk About Racism, frå 2018. I DiAngelos epidemiologiske forståing av kvitleik og rasisme er vi alle meir eller mindre medvite vertskap for eit rasismevirus som formeirar, muterer og splittar seg inni oss og gjer oss sjuke. Tesen hennar naturaliserer altså rasismen og gjer politiske og moralske problem om til ein slags force majeure. Innanfor denne logikken blir rasismen skildra som noko halvt biologisk, halvt bibelsk: ei slags arvesynd, nedfelt i oss frå fødselen, i kraft av noko som kom før oss.

Sjå den ransaka sjela mi, seier dei som har sett dette lyset, og som no går kanossagang på Facebook-veggene, nynnande «I was lost but now I’m found/ I was blind but now I see», er ho ikkje rein og vrengd og woke? Ein kan spekulere på om slik offentleg rituell reinsing gjer anna enn å smigre sjølvpiskaren. Uansett sirkulerer skriftemåla der ute mellom meiningsfellane og skaper ei kjensle av katarsis, av at noko har skjedd, at noko har blitt gjort.

«Defund the police»

Kvifor gjer dette meg så tverr? Er dette ein defensiv reaksjon på å bli konfrontert med min eigen undertrykte rasisme? Eg trur ikkje det. Det er heller det at eg ikkje likar når folk peikar på andre og seier kva dei er. Det har alltid vore det verste eg veit, så til dei grader at livet mitt er forma av flukt frå nettopp slike peikefingrar. Eg vil ikkje bli fortald kven eg er. Og det høyrest kanskje naivt ut, men for meg er faktisk USA sjølve symbolet på fridom frå slikt. Nettopp derfor skulle eg ønske at det ikkje var akkurat denne essensialistiske greina av Black Life Matters-rørsla ein importerte til Noreg, men heller den skeive, litterære og porøse ideologien som gjer at dei amerikanske borgarrettsrørslene alltid har vekt stor respekt. For Black Lives Matter-rørsla er så mangfaldig som dei amerikanske borgarrettsrørslene alltid har vore, som då borgarrettsrørsla i 1960-åra vart katalysert nettopp av dei indre ideologiske stridane mellom blant anna Martin Luther Kings pasifisme og Malcolm Xs militarisme. Slike indre uforlikelege straumdrag gjer ikkje ei rørsle inkonsekvent eller retningslaus, men dynamisk.

Derfor går eg ikkje med på desse nypuritanske vilkåra for kva ein alliert med rørsla skal sjå ut som. Eg går ikkje med på trenden der alle kvite alltid alt er mistenkelege og kvite demonstrantar får munnbind i møte med media.

Protestane som no går føre seg mot rasisme og politivald, har breiare støtte enn nokon tidlegare masseprotest i USA, med demonstrasjonar i alle delstatar og til og med eit lite fleirtal av støtte hjå republikanarane (53 prosent). Det er bra. Det gir håp.

Og ein forstod raskt at «defund the police» ikkje var ei så radikal fanesak som det høyrdest ut som, men (i dei fleste aktivisttilfella) eit heilt rimeleg krav om at pengar må flyttast frå det militært rusta politiet over til andre samfunnstenester som barnevern, psykologar og nabolagsvakter – tenester som ikkje finst i mange område. Dette kravet kan ikkje fnysast vekk med det vage og etter kvart meiningslause omgrepet «identitetspolitikk». Kravet er konkret og pragmatisk og famnar eit breitt spekter av interesser.

Eg skulle ønske eg var der no, at eg stod blant demonstrantane, i landet som eg, i all sin heseblesande idioti, er meir glad i enn noko anna land. Eg skulle stått der og vore ingen, identitetslaus, korkje skuldig eller uskuldig, berre ein kropp i mengda.

Indignasjonen

Ein kan godt forstå at folk blir forbanna når nokon peikar på dei og seier: «Du er eigentleg rasist. Du veit det berre ikkje.» Samstundes er det irriterande når til dømes Per Willy Amundsen seier at «å hevde at personer med annen etnisitet blir utsatt for systematisk i rasisme i Norge, er bare tøys og tull». Når nokon seier at dei lir, gjer ein lurt i å gå ut ifrå at dei snakkar sant. I det minste bør ein starte der. Og om dei seier at denne lidinga ikkje er eit einskildtilfelle, men eit ledd i ein lang tradisjon av maktmisbruk, gjer ein lurt i å sette skepsisen på vent og lytte før ein fnyser.

For sjølv om Amundsen skulle ha rett i at systematisk rasisme ikkje er typisk norsk (korleis måler ein det på nasjonalt plan?), er det noko platt med desse liksom politisk ukorrekte røystene som er så i overkant sjarmerte av sine eigne kyniske avvisingar av vitnesbyrd om krenkingar.

Motkulturen har blitt så konform og lettkrenkt og banal. Kva skjedde med alt right-humoren?

Feil premiss

Når rasisme-fornektaren samanbite avviser systematisk rasisme, høyrest det like hòlt ut som når antirasisten skriftar om sin eigen ibuande rasisme. Og dette hòle slektar på det som no gjer Late Night-TV så blodfattig.

Premissen er feil, og feilen kviler på det minste ordet i konstruksjonen: «er». Ein kan slenge karakteristikkar fram og tilbake til Dovre fell – seie du er, eg er, Noreg er eller er ikkje – utan å oppnå at folk til slutt ser det same. Og når alle står og peikar på den same tingen og ser heilt ulike ting, blir det brått freistande å seie at verda har klikka. Slikt blir det berre surmuling og skitkasting av – og spøkelse på høglys dag.

Vitsen

Ta vitsen om mannen som trudde han var eit frø. I lang tid gjekk han til behandling hos ei gruppe spesialistar på ein psykiatrisk klinikk, og til slutt erklærte dei han for kurert, og mannen flytta nøgd heim att til seg sjølv. Men så, fleire år seinare, kom han springande attende til klinikken, tydeleg vettskremt. Han sa at kvar natt stod det ei høne utanfor huset hans, og no var han sikkert på at høna kom til å ete han.

Men kjære deg, sa psykologane, vi trudde du hadde lagt bak deg vrangførestillingane. Du veit vel at du ikkje er eit frø?

Jo da, sa mannen, eg veit så klart det. Men veit høna det?

Vitsen syner korleis vi kan tru at vi har fått has på det umedvitne i oss sjølv, medan alt vi gjer, er å dytte galskapen over på fantasifiendar. Men forløysinga kjem berre om ein innser at denne andre ikkje finst.

Eg kom i hug denne vitsen sist veke då Stephen Colbert spøkte om korleis Trump hadde bana veg gjennom fredelege demonstrantar framfor Det kvite huset med tåregass, slik at han kunne krysse gata og bli tatt bilde av med ein bibel framfor ei kyrkje. Kvifor kryssa Trump gata, spurde Colbert retorisk. «Because the president is a chicken.» Vitsar med hønepremiss florerte i dagane etter fadesen. Jimmi Kimmel, ein annan Late Night-vert, sa til dømes: «The White House today tried to explain why the orange chicken crossed the road.»

Men Trump er jo inga høne! tenkte eg. Han er ein president som tar seg sjølv på blodig alvor. Han trur verkeleg at han er det han seier at han er, «a very stable genius», «the least racist person», ein mann som har «the best words».

Det er som når psykoanalytikaren Jacques Lacan sa at den verkelege galningen ikkje er den stakkars bomsen som trur han er konge, men kongen som trur at han faktisk er konge. Og at det verkeleg, verkeleg morosame, det som avslører heile den menneskelege komedien, er at vi alle på eit vis er galne kongar som trur vi er kongar. Vi er både heltar i våre eigne forteljingar og inkonsekvente dåsemiklar som på måfå vinglar omkring i denne farsen vi kallar liv.

Kanskje det er vitsen: At om ein verkeleg skal le av verda no, må ein sjå seg sjølv i Trump.

Ida Lødemel Tvedt

Ida Lødemel Tvedt er forfattar og journalistvikar i Dag og Tid.