Miljø

Per Anders Todal

Peranders@dagogtid.no

Rapporten som naturpanelet til FN la fram førre veke, er dyster lesnad: Ein million av dei åtte millionar artane i verda kan vere truga av utrydding, heiter det i samandraget. Slike medievenlege tal må takast med ei klype salt: Ingen veit kor mange artar som finst i verda i dag – grovt rekna er truleg kring halvannan million av dei identifiserte. Talet på åtte millionar artar er altså eit svært usikkert overslag, og det same er talet på dei som står i fare for å forsvinne. Men det rapporten frå FN-panelet syner, er at den menneskedrivne raseringa av naturen har auka i tempo og omfang dei siste tiåra.

Dette handlar ikkje så mykje om klimaendringar, i alle fall ikkje enno: Den globale oppvarminga kan på sikt bli eit trugsmål mot svært mange artar, men den prosessen har vi berre så vidt sett byrjinga på. På kort og mellomlang sikt er det ei anna utvikling som trugar langt meir av livet på jorda, og den har halde på lenge. Det er arealbruken til mennesket, som utraderer stadig meir av leveområda til ville dyr og planter. Og to av dei viktigaste drivkreftene bak ekspansjonen er det aukande folketalet på jorda og appetitten vår på kjøt.

Ei omskapt jord

Jordbruk og husdyrhald er sjølve fundamentet for det vi kallar sivilisasjon, og det gjer det lettare å gløyme kor store naturinngrep desse levemåtane har ført med seg. Men det er gjennom jordbruket menneska har omforma jorda aller mest. Gjennom tusenår har forfedrane våre hogd ned eller svidd av skogane, drenert våtmarkene, pløgd jorda og erstatta mangfald med monokulturar. Det samla omfanget av inngrepa er svimlande. Meir enn ein tredjedel av all landjord på kloden blir i dag nytta til jordbruk eller beitemark.

Ingen verdsdel er meir gjennomkultivert enn Europa. I Nederland blir kring 55 prosent av landarealet brukt til landbruksføremål, i Storbritannia over 70 prosent. Dette er arealendringar i langt større skala enn det byutvikling, vegar og industri har ført med seg. Og sjølv om oppdyrkinga av jorda har lang historie, har inngrepa akselerert kraftig dei siste 50 åra, påpeikar naturpanelet til FN.

I dei rike landa er det ikkje så mykje meir land å hente, men i sør blir store skogsareal framleis raserte for å gje plass til beitemark, åkrar eller plantasjar. Berre frå 1980 til 2000 vart kring hundre millionar hektar med tropiske skogar omgjort til jordbruksland. Storparten av skogtapet skjedde i Sør-Amerika, syner rapporten, og det meste av skogen vart fjerna for å skaffe nye areal til storfeproduksjon.

Kjøt og velstand

Ein openberr grunn til at naturinngrepa har auka dei siste 50 åra, er at folketalet i verda har dobla seg i same periode. Men i tillegg har kosthaldet endra seg radikalt i svært mange land. Sidan byrjinga på 1960-talet er kjøtforbruket i verda femdobla, syner tal frå FAO. Og hovudforklaringa er ganske enkel: Velstanden i verda har auka, og når folk får betre råd, vil dei ha meir kjøt. Den samanhengen er ikkje absolutt, men han er svært sterk.

I Noreg auka kjøtforbruket frå kring 33 kilo per person årleg i 1950-åra til kring 72 kilo i året i dag. (NB: Desse tala inkluderer bein og anna svinn, så konsumet av reint kjøt er lågare.) I land med eit fattigare utgangspunkt har auken vore mykje større. I 1961 åt kvar kinesar i gjennomsnitt fire kilo kjøt i året, skriv The Economist. I 2013 åt kvar kinesar i snitt 62 kilo kjøt årleg – ei femtendobling på 50 år. Kina ligg no ikkje så langt bak Europa i kjøtforbruk per innbyggar. Landet importerer nærare 100 millionar tonn soyabønner årleg, og det meste går til å fø på verdas største grisebestand.

I den rike verda har kjøtkonsumet truleg nådd eit mettingspunkt. I Noreg som i dei fleste andre vestlege land har det gjennomsnittlege kjøtforbruket per person vore ganske stabilt dei siste ti åra. Men trass i eit veksande miljømedvit, ein flaum av vegetarkokebøker og mange forsett om kjøtfrie dagar, går framleis ikkje kjøtforbruket ned i dei rike landa. Og på verdsbasis peikar pilene framleis opp, mest på grunn av aukande velstand. Det siste tiåret har det totale kjøtforbruket auka med kring to prosent årleg, medan folketalet i verda har auka med kring ein prosent i året.

Følgjer moseboka

Om det ikkje var for appetitten vår på kjøt, kunne vi menneske klart oss fint med mykje mindre av jordoverflata. Ein kjøtrik diett krev mykje areal, sidan storparten av energien som kjent går tapt i overføringa frå planteriket til dyreriket. Kring 18 prosent av kaloriinntaket og 37 prosent av proteininntaket til menneska stammar frå husdyr i form av kjøt og mjølkeprodukt, men heile 83 prosent av jordbruksarealet går med til å fø på husdyra, ifølgje ein studie publisert i Science i 2018. Om folk flest var vegetarianarar, ville det ha avgrensa naturøydinga og artsutryddinga monaleg.

Men vi har følgt påbodet frå Første Mosebok: «Ver fruktbare og bli mange, fyll jorda og legg henne under dykk!» Landbruket sikra menneska ei meir stabil matforsyning, og dei siste tiåra har aukande tilgang på dyreprotein gjort folk større, sterkare og friskare. Berre frå 1985 til 2010 vart ein gjennomsnittleg kinesisk gut på tolv år heile ni centimeter høgare, mykje takk vere eit meir proteinrikt kosthald, skriv The Economist.

At somme av oss et meir kjøt enn vi har godt av, endrar ikkje hovudbiletet: For mennesket som art har jordbruk og husdyrhald vore ein kolossal suksess. Men for svært mange andre landlevande artar har det vore ein katastrofe.

Denne forskyvinga viser seg mellom anna i kjøtvekta på kloden, syner den mykje siterte studien «The biomass distribution on Earth» frå 2018: Forfattarane rekna ut at husdyra våre no utgjer kring 60 prosent av biomassen til alle landlevande pattedyr i verda, medan menneska er 36 prosent. Alle ville pattedyr på landjorda, frå mus til elefantar, utgjer til saman berre fire prosent av pattedyrvekta. Ifølgje den same studien veg kyllingar og andre tamfuglar tre gonger så mykje som alle ville fuglar til saman. Menneska har verkeleg lagt verda under seg.

Eser ut

Det meste tyder på at menneska og husdyra våre vil halde fram med å ta meir og meir av planeten. Dei idealistiske ambisjonane som vart nedfelte i FN-konvensjonen for biologisk mangfald i 1992, ser i dag sørgjeleg naive ut: Innan 2010 skulle tapet av biologisk mangfald bli «vesentleg redusert på globalt, regionalt og nasjonalt nivå». I staden har tapa av natur og artsmangfald akselerert dei fleste stader på kloden.

Men medan naturen har blitt fattigare i desse tiåra, har verdsøkonomien vakse. Og fleire av dei såkalla tusenårsmåla som generalforsamlinga til FN vedtok i 2000, mellom anna målet om å halvere talet på menneske som lever i ekstrem fattigdom, vart nådde før fristen i 2015. Økonomiske mål har vist seg lettare å nå enn økologiske. At fattigdomen er så sterkt redusert, og at også talet på underernærte i verda er meir enn halvert, er det all grunn til å gle seg over.

Mål i konflikt

Men her er to sett med gode ønske i konflikt med kvarandre: På eine sida er målet om å redusere fattigdomen i verda, på andre sida har vi målet om å stogge artsutrydding og anna naturøyding. Desse tinga går dårleg i hop, for velstandsutviklinga og folketalsveksten i verda kjem etter alt å døme til å auke presset på naturen. Folketalsauken har rett nok stogga eller bremsa opp i det meste av verda, men ikkje overalt. I Afrika sør for Sahara lever det i dag litt over ein milliard menneske. I 2050 ventar FN at folketalet der vil vere over to milliardar, og for 2100 er prognosen fire milliardar.

I mange afrikanske land er kjøtforbruket i dag svært lite. Folk i Etiopia et i snitt sju kilo kjøt årleg, i Rwanda er snittet åtte kilo årleg, ifølgje BBC. Dette er berre ein tiandedel av det europeiske forbruket, og mangelen på animalsk protein i kosten er årsak til feilernæring mange stader. Men med veksande velstand i Afrika, ei utvikling som både er venta og ønskt, er det all grunn til å tru at kjøtforbruket per person kjem til å auke dei neste tiåra – og at regnskogane og naturmangfaldet kjem til å krympe. I eit land som Kongo, med store og dyrebare regnskogar, er berre ti prosent av arealet nytta til jordbruk eller beite i dag. Det er ikkje særleg dristig å spå at jordbruksarealet i Kongo kjem til å vekse.

Raudt til kvitt

Men å framstille det framtidige kjøtforbruket i det sørlege Afrika som problemet her, ville vere å snu ting på hovudet. Folk i dei rikare delane av verda har i mange tiår hatt eit kjøtforbruk langt større enn det som kan vere ein berekraftig mal for verda. Og når stadig fleire blir klare over dette, kan ein i alle fall tenkje seg at det var mogleg å endre på den vestlege dietten. Men det grøne kosthaldskiftet lèt framleis vente på seg.

I Europa og USA har det rett nok skjedd ei viss dreiing frå raudt til kvitt kjøt, noko som lettar trykket på natur og miljø litt: Svin utnyttar fôret betre enn storfe gjer, kyllingen er enda meir effektiv enn grisen, og ingen av desse rapar metangass, slik drøvtyggarane gjer. I USA vart kylling meir populær enn storfekjøt alt i 1990.

Men slike justeringar i preferansane er langt frå nokon kosthaldsrevolusjon. Og andre trendar trekker i motsett lei. Kinesarane et no litt mindre svin enn før, men har til gjengjeld fått sansen for storfe. I fjor passerte Kina Brasil og vart verdas nest største forbrukar av storfekjøt etter USA, skriv The Economist.

Det indiske unnataket

Skal ein finne eit land som gjev grunn til optimisme når det gjeld kjøtforbruk, er India den beste kandidaten. Om dei 1,4 milliardar indarane i snitt hadde ete like mykje kjøt som til dømes kinesarane, ville det auka presset på naturen i verda monaleg. Men sjølv om indarane har tredobla gjennomsnittsinntekta si sidan 1990, er framleis kjøtforbruket per hovud svært lite: berre fire kilo i året, mykje mindre enn i langt fattigare afrikanske land.

I India ville mange hatt godt av å ete meir kjøt enn i dag. Men det oppløftande i det indiske dømet er at samanhengen mellom velstand og kjøtforbruk ikkje er absolutt. Og om kultur og tradisjon er nok til å halde att kjøthungeren i India, kan ein jo håpe at forstanden kan gjere det same andre stader: Ønsket om å verne livsmangfaldet på kloden kunne vere motivasjon god nok til å få oss over på ein grønare diett – i alle fall i teorien. Men dette er ikkje ein teori med nemneverdig oppslutnad blant fagfolk. FAO, matvareorganisasjonen til FN, reknar med ei dobling av kjøtforbruket i verda innan 2050.