Lektorløn

Jon Hustad

jon@dagogtid.no

Lektor, det var svære saker i tiåra etter krigen. Dei budde i fine hus med stor hage. Nokre av dei skreiv til og med kloke kronikkar i Aftenposten og Dagbladet, og gav førelesingar, både i radio og etter kvart på fjernsyn. Dei var portvaktarane som avgjorde framtida og vegen vidare til dei som var flinke nok til å gå på gymnaset. Vi stod i age for lektoren.

Slik er det ikkje lenger. Visste du at lektorane no er i streik? Truleg ikkje. Sidan eksamen på vidaregåande er avlyst for tredje året på rad, har dei ikkje noko å retta, og knapt elevar å møta, sidan standpunktkarakterane er utdelte og fråværsgrensa er sett til side. Ein lektor i streik i juni 2022 er ein som streikar for tomme tribunar.

No er det rett nok berre nokre lektorar her og der i streik. Det er til hausten den verkelege streiken skal byrja, det er då vi skal oppdaga kor sårt vi saknar den gamle lektoren.

Lektor og lektor

Men fyrst: Kva er ein lektor? Svaret på det vert snart alt og alle. Før var det enklare: Ein lektor hadde embetseksamen. Han eller ho kvalifiserte seg til dei høgste embeta i landet. Ein lektor hadde ei fireårig cand.mag.-grad frå eit av dei gamle universiteta, og på toppen av dette kom det toårige hovudfaget, som ofte varte både fire og fem år. Ved sida av embetseksamen hadde desse eit kort sumarkurs som var kalla pedagogisk seminar. Då var ein kvalifisert for fast stilling.

Så fann pedagogane ut at dei hadde for lite å gjera, og dei gamle lektorane kunne for lite pedagogikk. Dei fekk tvinga gjennom noko dei kalla praktisk pedagogisk utdanning (PPU). Dette kom etter at lektorane alt var deklasserte. PPU var eittårig. Då oppstod ein ny tittel, lektor med opprykk, som elles underskrivne ei tid hadde. Desse hadde sju år høgre utdanning.

Kvalitetsreforma

Deretter kom kvalitetsreforma, med treårig bachelorgrad og temårig mastergrad. Masterane vart også kvalifiserte til å kalla seg lektor, men dei måtte gjennom PPU for å ha rett til fast stilling i skuleverket. For nokre år sidan vart pedagogikken integrert i eit eige lektorprogram, som vart femårig. Dei som gjekk her, vart også lektorar. Og så auka Torbjørn Røe Isaksen lærarutdanninga til fem år. Også her vert ein lektor.

Ja, de har lese rett. Alle som går ut i frå ei eller anna meir eller mindre relevant lærarutdanning, har no rett til å kalla seg lektor, både dei som kjem frå lærarskulane, og dei som kjem frå universiteta. I nokre år var det òg slik at ein kunne kvalifisera seg til lektorgrada om ein hadde ein bachelorgrad og eitt års fordjuping i eit fag, eller 60 studiepoeng pluss PPU. Denne ordninga vart rett nok raskt avvikla, men det er folk i Noreg som har tittelen lektor utan å ha ein master eller eit hovudfag. Fem år er nok.

Mest lik

Men den utdanninga som nok er mest lik det vi før kalla lektor, er dei som har fem år høgre utdanning utan pedagogikk, men master, og som så tek PPU. Desse vert i dag kalla lektor med tilleggsutdanning, saman med dei som før var lektor med opprykk. Men når alle no etter kvart vert gjevne tittelen lektor, kan ein kanskje lura på kva poenget med tittelen er.

Lat oss sjå vekk frå alt dette og konsentrera oss om pengane. Korleis har det gått med lønsutviklinga til lektorane? Og med lektor meiner vi altså her ein som har minst seks år med høgre utdanning. Har dei grunn til å streika? Ja, i det minste om dei gjekk inn i yrket med ei forventning om at KS, som tok over lønstingingane frå staten i 2004, ville gje dei attende statusen dei hadde før.

Like ille som prest

Tala er tydelege. Det er truleg berre prestane som har opplevd ei større deklassering enn lektorane dei siste 45 åra. I mai 2009 leverte Thomas Aanensen ei masteroppgåve i samfunnsøkonomi ved Universitetet i Oslo. Oppgåva hadde han skrive ved Statistisk sentralbyrå, der han hadde henta ut tidsseriar attende til 1959. Oppgåva har tittelen «Lønnsutvikling for ansatte i skoleverket 1959–2007». Mange av tala her er henta frå denne oppgåva.

Vi kan byrja i 1959. Vi lyt òg hugsa at før var ein lærar ein person med to eller tre år på lærarskule. Aanensen har òg laga ei referansegruppe av alle norske lønsmottakarar, altså gjennomsnittsløna for oss alle. Løna er omrekna til faste 1998-prisar, og eg har avrunda dei litt.

Då er det berre å byrja: I 1959 tente ein lektor om lag 17.500 1998-kroner i månaden, ein lærar tente 12.500 kroner, og gjennomsnittsløna i Noreg var på 12.000 1998-kroner. Noreg hadde allereie eit høgt internasjonalt lønsnivå.

Vidare opp

Lektorane hadde altså god løn, men ho skulle verta betre, for i 1960- og 1970-åra vart gymnas etter gymnas opna, og stadig fleire slapp inn på universiteta. Då måtte staten rekruttera fleire lektorar, som langt på veg hadde monopol på gymnasa.

Eller som Aanensen skriv: «Fra 1959 til 1977 opplevde alle lærergruppene en betydelig reallønnsøkning. Spesielt godt ut kom lektorene. De mange skolereformene på 1960-tallet skapte et stort behov for flere lærere. Spesielt viktig var innføringen av 9-årig obligatorisk grunnskole for alle i 1969.»

I 1978, og hugs at vi snakkar om faste 1998-kroner, hadde ein lektor faktisk ei månadsløn på 30.000 i gjennomsnitt. Det er 51.000 kroner i dag. Ein lektor i 1978 tente rundt 70 prosent meir enn ein gjennomsnittleg norsk lønsmottakarar og for den del lærarane. Det er ikkje anna å venta at lektorane hadde så gilde hus.

Nedturen

Så var festen over. Gymnasa vart til vidaregåande skular, og adjunktane, dei som ikkje ville taka hovudfag eller ikkje makta å fullføra hovudfagsoppgåva, slapp til. Reallønsnedgangen som fylgde, kan vi kalle brutal. 1998 var lektorane komne ned i 23.000 i månadsløn, som svarer til 38.500 i dag.

Fyrst i 2007 tente ein lektor igjen like mykje som ein lektor i 1978, 30.000 1998-kroner. Då, i 2007, tente gjennomsnitts-
nordmannen berre om lag 1000 1998-kroner mindre enn lektorane i månaden. Lektorane hadde gått frå å tena to tredjedelar meir enn nordmenn flest 29 år før, til å verta nordmenn flest, berre med mykje meir i studielån. «Verst gikk det utover lektorene», skriv Aanensen utan å overdriva.

Sentralstyring

Kva var det som hadde skjedd? Inflasjonen kom ut av kontroll, og det utvikla seg eit stadig sterkare sentralt samarbeid mellom LO, NHO og staten. Dei vart samde om at det skulle vera låge eller ingen sentrale tillegg, lønsdanninga skulle helst gå føre seg i verksemdene i konkurranseutsett sektor. «Dette gjorde det vanskelig for høytlønnsyrker å få fram sine krav i denne typen forhandlinger.»

Korleis stilte lærarorganisasjonane seg til lokale forhandlingar? «Samtidig krevde lærerforbundene at det ikke skulle forhandles lønn på lokalt nivå.» Sjølv om LO–NHO-området fekk to tredjedelar av lønsveksten lokalt og alt av reallønsveksten lokalt gjennom 1980- og 1990-åra, stod lærarforbunda på sitt. Alle forhandlingar skulle skje sentralt.

For få

I tillegg hadde Norsk Lektorlag fyrst late seg fusjonera inn i Norsk Undervisningsforbund og så, i 2001, vidare inn Norsk Lærerlag. Lektorane innsåg for seint at å gå saman med ei mykje større gruppe som hadde mykje lægre løn, neppe var lurt. I 1997 var eit nytt Norsk Lektorlag danna. Og dei har heile tida støtta lokal forhandlingsrett.

Korleis utvikla den relative løna seg? Aanensen samanliknar med statlege ingeniørar. «Lektorene har hatt den svakeste utviklingen. Fra å tjene 32,5 prosent mer enn statlige ingeniører i 1973, har de i dag (2007) tilnærmet likt lønnsnivå.» I 1977 tente lektorar 8 prosent meir enn statlege sivilingeniørar, i 2007 tente dei 10 prosent mindre i månaden. Same året tente lektorar berre 65 prosent av det ein sivilingeniør i privat sektor gjorde.

Vondt til verre

Korleis har det gått i åra etter 2007? Det har analysebyrået Menon sett på etter oppdrag frå Norsk Lektorlag. Men dei har også sett på konsekvensen av den store lønsnedgangen og siterer eit forskingsarbeid frå Noregs Handelshøgskule: «Tilbake på 1970-tallet var andelen lektorer i videregående skole nesten dobbelt så høy som den er i dag (Møen, Salvanes, & Thorsen, 2012). I tillegg finner de at gjennomsnittlig skår på kognitive tester for mannlige lærere falt over tid, både i absolutt forstand, og i forhold til andre akademikeryrker som leger og jurister.»

Særleg dei som kunne matematikk, fysikk og kjemi, gav opp skulen som arbeidsplass: «Andelen lektorer med realfagskompetanse var på rundt 25 prosent i begynnelsen av 1970-årene, og på kun litt over 5 prosent i slutten av 2000-tallet.»

Står stilt

Men det var altså løna. Her hugsar vi at ein lektor i 1978 – og vi snakkar framleis om dei som har minst seks år høgre utdanning, ikkje dei nye som berre har fem – tente 51.000 kroner per månad omrekna til dagens pengeverdi. I 2018, syner tala til Menon, tente ein lektor 57.000 2022-kroner i månaden. I oljealderen, der dei fleste av oss har fått fordobla månadsløna, har altså lektoren hatt ein særs marginal lønsvekst.

Det er neppe nokon annan konklusjon å trekkja enn at den tradisjonelle lektoren, han eller ho med minst seks år høgre utdanning, ikkje vert prioritert av det offentlege. År for år ser ikkje forskjellane på lønstillegg så store ut, men dei fyrste prosentane i vekst vert eten opp av inflasjon. Det er dei siste promillane og prosentane som har noko å seia, skal ein få reallønsvekst.

Menon har gått gjennom lønsstatistikken til KS mellom 2008 og 2018. I gjennomsnitt gav KS lækjarane ein lønsvekst på 4,8 prosent, ingeniørane fekk 3,8, og psykologane fekk 3,7. Tradisjonelle lektorar fekk minst, med 3,1 prosent. Rådgjevarar i kommunal sektor fekk gjennom perioden over 12 prosent høgre vekst enn lektorar med tilleggsutdanning og har no hamna på det same lønsnivået som desse lektorane.

Døyande rase

Sanninga er vel at den gamle lektoren er nær ved å døy og difor ikkje på noko vis vert prioritert av korkje staten eller KS. Det fyrste som skjedde, var at dei gode gamle realistane forlét skulen. Dei vart nok lokka over til data- og oljeindustrien og etter kvart slikt som finans, der realistar er etterspurde.

Den gamle lektortypen var ein som tok seg særleg god tid på hovudfag og gjekk langt utover tida der. Dette vart strigla til master, og vi fekk ein stor vekst i ph.d.-kandidatar.

Og med veksten i høgre utdanning og forsking som vi i alle høve har hatt dei siste 30 åra, har dei som er særleg akademisk interesserte, valt å gå inn i universitets- og høgskulesektoren i staden for å arbeide i den vidaregåande skulen.

Staten har i tillegg, med innføringa av femårig lærarutdanning for grunnskulen og femårige lektorprogram der masteren skal vera pedagogisk orientert, sagt klart frå om at lektorar av i dag skal vera meir pedagogar og mindre tradisjonelle fagfolk.

Faren for at ein lektorstreik til hausten vert ein streik over ei tapt sak, er vel til stades.