Den 3. august, dagen etter at resultata frå valet i Zimbabwe var offentlege, fekk eg eit e-brev frå ei veninne i Harare. Ho skreiv at stemninga i byen var dyster og arg. Kommentarane eg fekk då eg var i Zimbabwe i juni, frå akademikarar, journalistar og støttespelarar både for regjeringa og for opposisjonen, var at valet ville bli jamt, men regjeringspartiet Zanu-PF og den sitjande mellombels presidenten Emmerson Dambudzo Mnangagwa (populært kalla ED) ville vinne. Men mange bar på eit løynleg håp om forandring og kanskje siger til opposisjonen Movement for Democratic Change (MDC) og deira kandidat Nelson Chamisa. Ikkje minst vona dei at valet ville bli fredeleg og rettvist.

Ein urein valkamp

I valkampen hadde regjeringspartiet langt større ressursar enn opposisjonen, både økonomisk og på andre måtar. Over heile landet var det store plakatar for Zanu og Mnangagwa med bodskapar som denne: «Mnangagwa – The Voice of God is the Voice of the People». Det høyrer med til historia at Mnangagwa har slutta seg til ei av dei mange nye evangeliske sektene som finst i landet. Chamisa er òg pastor i ei av dei. Dei statlege media – kringkasting og presse – var hemningslaust regjeringsvenlege. Det gjaldt også mange av dei private media, eigde av partimedlemmar. Dette er blitt dokumentert av den organisasjonen som dagleg analyserte valdekninga – Media Monitors Zimbabwe.

Manntala var ikkje skikkeleg oppdaterte. Fleirtalet i valkommisjonen var knytt til Zanu-PF eller dei militære. Militært personell, både i uniform og i sivil, distribuerte valmateriellet og var til stades ved stemmelokala. Men i motsetnad til ved tidlegare val var det få tilfelle av vald. Det var ikkje forsøk på å hindre dei private media i arbeidet. Spørsmålet er så om det blei fuska under oppteljinga. Det meiner opposisjonen, og hevdar å ha prov. Det blir no opp til rettssystemet å avgjere om det er tilfellet. Det kjem til å ta tid, og eg trur ikkje opposisjonen vinn fram, sjølv om han kan hende har rett. Når alt kjem til alt, har det aldri vore frie, fredelege og heilt rettvise val i Zimbabwe, ikkje eingong ved sjølvstendet i 1980.

Overgrep

Kva seier så resultata? For det første at Mnangagwa vann med 50,8 prosent av stemmene mot Chamisas 44,3 prosent. 36.464 stemmer av totalt 4,8 millionar skilde mellom sigerherren og Chamisa og dei 21 andre presidentkandidatane. For det andre vann Zanu-PF parlamentsvalet stort. Partiet fikk 144 sete. Dei sju partia som omfattar MDC alliansen, fekk 64 representantar. Regjeringa vann på landsbygda og i seks av ti provinsar. Opposisjonen vann i byane.

Det trekte ut med offentleggjeringa av resultata. Rykta gjekk. Og då resultata vart klare, kom det til demonstrasjonar i Harare som vart møtte med vald. Laurdag 4. august fekk eg ei melding på Facebook frå ein ven i Harare. Ei tante av ein annan ven hadde vore på veg heim. Ho demonstrerte ikkje, men kom i vegen for kulene frå soldatane. Ho blei ein av dei seks som vart drepne torsdag 2. august. Då blei også partihovudkvarteret til MDC storma av politi og soldatar. Pressekonferansen til MDC fredag 3. august blei stansa av væpna politi. Etter dette har mellom anna Amnesty International rapportert om mange arrestasjonar av opposisjonelle. Tilhengarar av MDC har vortne banka opp og bortførte. Men utanriksminister Subusiso Moyo, også han ein gammal general, har forsvart det heile: «Folk er ikkje vande med demokrati. Dei tolkar det som anarki.»

Økonomisk krise

Den zimbabwiske økonomien er i djup krise. Arbeidsløysa er skyhøg, somme kjelder hevdar at ho er på heile 90 prosent. Landet har ikkje eigen valuta, og folk brukar først og fremst amerikanske dollar. Det er likevel ikkje nok av dei i sirkulasjon. Difor har regjeringa laga sine eigne dollarsetlar, såkalla bond notes, som er garanterte å ha same verdi som dei originale. Men folk lit ikkje på desse setlane. På den svarte marknaden er prisen for ein ekte dollar halvannan bond note. Landet må ha utanlandske bidrag og investeringar for å kome seg på beina. Mnangagwa satsa på at eit val som gir han internasjonalt truverd, kunne medverke til det.

Internasjonale økonomiske interessentar og organisasjonar er opptekne av at det skjer ei endring i landet, og dei kjem til å godta sjølv ei dårlig løysing som kan bringe ei eller anna form for stabilitet. I tida etter at dei militære styrta Mugabe og Mnangagwa blei president 15. november 2017, har Storbritannia nærma seg det nye regimet. Den britiske ambassadøren i landet, Catriona Laing, er blitt oppfatta som ein støttespelar for Mnangagwa. Peter Hain, som var Afrika-minister under Tony Blair, var på besøk i Zimbabwe i juni og uttalte seg rosande om den nye ordenen i landet. Mange britiske selskap har vurdert framtidsutsiktene i landet, det same har amerikanske, europeiske og ikkje minst sørafrikanske selskap, og alle venta på resultatet av valet. Zimbabwe er allereie ein av Kinas aller viktigaste samarbeidspartnarar i Afrika, og også Kina vil ha stabilitet.

Den sørafrikanske presidenten Cyril Ramaphosa og andre afrikanske politikarar var tidleg ute og gratulerte Mnangagwa. Enno har ingen av dei tidlegare frigjeringsrørslene i det sørlege Afrika tapt eit val. Om Zanu-PF hadde tapt, ville det vore eit signal om ei endring som desse partia fryktar. Vidare har land som ikkje har hatt væpna frigjeringskamp, som Zambia og Tanzania, gått i meir autoritær retning dei siste åra. Sigeren til Zanu-PF betyr noko i denne samanhengen.

Hæren og makta

Generalane som organiserte maktovertakinga, mellom dei visepresident Constantino Chivenga og den tidlegare sjefen for flyvåpenet, Perence Shiri, som no er landbruksminister, har alle vore involverte i vald og undertrykking heilt sidan massakrane i den sørvestlege delen av landet tidleg på åttitalet. Dette har professor Lloyd Sachikonye skrive om i boka si When a State Turns on its Citizens. Den handlar om korleis institusjonell vald har vore ein integrert del av zimbabwisk politisk kultur heilt sidan sjølvstendet. Brutaliteten no ber alle teikn på at Chivenga har handla. Han er makta bak Mnangagwa, men han er i konflikt med den noverande sjefen for dei væpna styrkane, Philip Sibanda. Det er fare for at det militariserte systemet i Zimbabwe kan splittast.

Hæren tok ikkje makta i november for å miste ho i juli. Det ville vore naivt å tru at eit parti og eit valdsapparat som har hatt makta sidan 1980, frivillig ville gi ho frå seg. Mykje tyder på at løysinga vil bli ei form for kompromiss med opposisjonen lik det som hende i 2008. Då stal Zanu-PF sigeren gjennom bruk av vald og fusk. Mugabe heldt fram som president, og MDC-leiaren Morgan Tsvangirai vart statsminister. Det fekk ein ugandisk ven av meg til å seie at i Afrika er det innført eit nytt styringssett: «Vinnaren vert statsminister. Taparen vert president. Kan hende dette vert løysinga no òg. Valet var i mangt og mykje ein freistnad på å endre noko på overflata, men la alt likevel halde fram som det var.

Helge Rønning

Helge Rønning er professor ved Institutt
for medium og kommunikasjon ved
Universitetet i Oslo.