Pensjon

Jon Hustad

jon@dagogtid.no

Arbeider du i ei privat verksemd og betaler like mykje i skatt som ein overlækjar, gjev staten deg vel 300.000 i pensjon om du arbeider til vanleg pensjonsalder, overlækjaren får opp mot 1 million. Du får mykje mindre av staten etter pensjonsreforma, overlækjaren mykje meir. Var det slik det skulle gå?

Alle pensjonssystem er baserte på at dei andre meiner dine krav overfor dei er rettvise. Difor fekk vi ei pensjonsreform. Politikarane, med Jens Stoltenberg i spissen, meinte at eldrebylgja i kombinasjon med eit av verdas rausaste pensjonssystem etter kvart ikkje ville ha legitimitet overfor dei som skulle finansiera systemet. Det kan illustrerast med pensjonane i offentleg sektor. Om dei ikkje vart endra, ville kostnadene ifølgje modellane til Statistisk sentralbyrå (SSB) verta tredobla i dette hundreåret. Stadig færre arbeidarar i ein stadig minkande privat sektor hadde måtta arbeide stadig meir og fått stadig mindre realløn for å finansiera stats- og kommunepensjonistane.

Difor fekk vi ei pensjonsreform, fyrst i privat sektor og no endeleg i offentleg sektor, som får sitt nye pensjonssystem fullt ut innført neste år. I privat sektor er pensjonsreforma mykje ei vidareføring av det som har skjedd i alle år etter at folketrygda vart innført i 1967. Då var det meininga at dei som hadde arbeidd mest og dimed skatta mest, skulle kunna få tre gonger så mykje i pensjon som dei som ikkje hadde arbeidd i det heile. Slik gjekk det ikkje, gradvis har pensjonen frå folketrygda vorte ein garantipensjon. I framtida vert skilnaden mellom dei som skal få mest og minst, berre 60.000–70.000 kroner i året. Ein minstepensjonist får i dag 200.000, ein maksimalpensjonist i framtida vil få om lag 270.000 når han eller ho går av ved fylte 67.

Innskotspensjon

Er du heldig og arbeider i ei verksemd som har tariffavtale, kan du rett nok få rundt 60.000 ekstra pensjonstida ut, den såkalla avtalefesta pensjonen, AFP. Staten skal etter avtaleverka finansiera 30 prosent av han. Så der gjev staten deg om lag 20.000 til i året, men berre under føresetnad av at du arbeider i ei verksemd som er organisert. Samla sett gjev staten og folketrygda deg maksimalt 300.000 i året i pensjon i framtida. Gradvis gjev staten deg minstepensjon same kor mykje du arbeider, resten må du og verksemda du arbeider i, finansiera sjølve.

Denne finansieringa vert i all hovudsak no samla i det som vert kalla innskotspensjon. Ei privat verksemd er pålagd å setja av 2 prosent av inntekta di til pensjon. Fagforeininga og verksemda kan verta samde om meir, men om det vert meir, vert løna di her og no tilsvarande dårlegare. Di meir du og arbeidsgjevaren betaler inn til pensjon, di mindre kjem det inn på konto medan du arbeider.

Fram til 700.000 kroner – eller 7,1 G, som er grunnsummen i folketrygda – kan de verta samde om ein maksimalsats på 7 prosent. Det triste her er at du ikkje veit kor stor denne summen vert når du pensjonerer deg, for alt vert sett inn i rentepapir eller aksjar eller ein kombinasjon, alt etter kva du sjølv vil. Pensjonen vert avgjord av korleis stoda er i finansmarknaden.

Garantert høg

Slik er det ikkje i offentleg sektor. Tenk deg at du tener greitt, som mange gjer i Noreg. Når du passerer 7,1 G, byrjar skattane å gå sterkt opp, dei nærmar seg etter kvart 50 prosent. Men ingenting av det du tener etter 7,1 G, får du pensjonspoeng for. Staten seier at du tener så godt at du kan betala mykje meir i skatt utan at du treng å få pensjon att for dette. Denne ekstra høge og pensjonsfrie skattesatsen skal gå til å finansiera ekstra høge pensjonar i offentleg sektor.

For kva skjer i offentleg sektor når du passerer 7,1 G etter den nye pensjonsavtalen, som arbeidsminister Anniken Hauglie stolt underteikna den 3. mars i fjor? Då gjev staten – eller kommunen – deg 23,8 prosent til pensjon i tillegg til løna di over 700.000. Nei, staten set ikkje denne summen inn på ein pensjonskonto der du får all risikoen, som i privat sektor. Dei seier at framtidige storting garanterer for at du får denne summen pluss ei fast teoretisk avkasting i framtida. Denne summen skal altså finansierast av framtidige skattebetalarar, særleg dei som tener godt utan å få pensjonspoeng frå staten.

Sagt i klårtekst: Dei som tener godt i staten, vil i framtida kunne få ein særs høg garantert pensjon som dei i privat sektor betaler. Eller som NHO skriv i ei høyringsfråsegn: «NHO merker seg at man i offentlig sektor har avtalt å legge seg på et pensjonsnivå som svært få bedrifter i privat sektor kan unne seg.»

66 prosent

Før pensjonsreforma var det litt enkelt sagt slik at i offentleg sektor var du garantert 66 prosent, men ikkje meir av sluttløna di når du gjekk av med pensjon om du hadde arbeidd der i 30 år fram til du vart 67. Etter den nye avtalen skal denne ordninga halda fram for alle kull fødde før 1963. Så kjem det ei overgangsordning for dei som er fødde mellom 1963 og 1970. Dei som tener over 700.000, får behalda ein garantert pensjon pluss den nye oppteninga. Somme vil kanskje seia at det er ein gullkanta avtale.

Lat oss seia at du tener ein million, som alle overlækjarar minst tener, og som mange andre, særleg leiarar i staten, også får (etter finanskrisa har leiarløningane i staten gått opp mykje meir enn i privat sektor). Du er fødd i 1963 og har arbeidd i staten i 35 år. Etter den gamle ordninga ville du få 38 prosent det året du gjekk av om du gjekk av ved fylte 62, og 66 prosent om du til dømes gjekk av ved fylte 70, som er ein vanleg pensjonsalder for overlækjarar og professorar. Etter den nye avtalen vil du få 47 prosent om du går av ved 62 år, og 80 prosent om du ventar til du er 70 år. Du er garantert ein pensjon på 800.000 om du står i jobben til du er 70. Du kan i tillegg taka ut full pensjon og halda fram med å arbeida når du vert 62. Ein overlækjar får då fire-fem millionar mellom 62 og 70 på toppen av den vanlege løna, noko vedkomande ikkje fekk høve til i den gamle ordninga. Held du fram med å arbeida, set staten tillegg av stadig meir til pensjon, så pensjonen vil halda fram med å stiga fram til du endeleg går av.

Mindre til dei unge

Fullt så bra vert det ikkje for kulla som kjem etter. Er du fødd i 1993 og har arbeidd i staten i 35 år, vil den såkalla levealdersjusteringa gjera at du fyrst kan gå av når du er 64. Dagens ordning gjev deg ein pensjon ved uttakstidspunktet på 37 prosent, den nye ordninga 44 prosent, og du må arbeida til du er 72 for å koma opp på 74 prosent av sluttløna. Arbeider du derimot i privat sektor og tener like godt som ein overlækjar, gjev staten deg ikkje meir enn rundt 25 prosent, sjølv om du har skatta like mykje som overlækjaren.

Pensjon er komplekse saker. Men utgangspunktet for tingingane mellom staten og organisasjonane i fjor var ein avtale som vart innført i 2011. Der tinga Jens Stoltenberg i praksis med Jan Davidsen i Fagforbundet og Anders Folkestad i Unio. Målet med pensjonsreforma er å få folk til å stå i arbeid lenger etter kvart som levealderen går opp. Davidsen og Folkestad måtte gå med på såkalla levealdersjustering. Det vil seia at di lengre forventa levealder ditt årskull har, di lenger må du arbeida for å få den same pensjonen.

Fagforeiningane nekta å gå med på at garantien om 66 prosent av sluttløna ved 30 års opptening skulle avviklast. I praksis, og dette er forenkla, tydde det at levealdersjusteringa ville garantera ein fallande pensjon for offentleg tilsette etter kvart som levealderen gjekk opp. Verst av alt: Offentleg tilsette fekk heller ikkje ein mekanisme som gjorde at dei kunne kompensera ved å arbeida lenger. Det interessante i det Stoltenberg fekk til gjennom levealdersjustering, var at staten var garantert å spara inn pengar på offentlege pensjonar. For kvart år som gjekk, ville medlemane i Unio og Fagforbundet oppleva at kvart nytt årskull fekk lægre pensjon. Det garanterte at staten etter kvart fekk ein god forhandlingsposisjon. Garantien om 66 prosent ville ikkje vera verd papir han stod på.

Fellesskapen

Samtidig var dette dårleg samfunnsøkonomi. For det var inga gulrot der for å få offentlege tilsette til å arbeida lenger. Spørsmålet er likevel om staten har gjeve for mykje for å få avtalen i hamn, særleg til dei med høg løn, sett i lys av at staten hadde ein så god forhandlingsposisjon. Faktisk tener dei fleste offentleg tilsette godt på den nye avtalen frå fylte 64. Om du er fødd i 1963, arbeider deltid og berre tener om lag 315.000, ville du med det noverande systemet berre få 57 prosent av løna i pensjon frå fylte 67 og livet ut. Frå 2020 vil du få 68 prosent. Rekninga betaler dei som ikkje er offentleg tilsette.

I høyringsnotatet til regjeringa har dei rekna på kostnaden ved den nye avtalen. Ja, om du går av ved 62, sparer staten 21,3 prosent med den nye avtalen. Men frå fylte 64 får staten auka utgiftene med 1,5 prosent. Denne prosenten stig dramatisk: Ved 67 år, som er normal pensjonsalder, er gjennomsnittstapet 65,8 prosent. Ventar du med å gå av til du er 70, aukar kostnadene for staten og skattebetalarane med 78,6 prosent.

Mange tal

Ja, det vart mange tal her. Men hovudbiletet – og det seier òg SSB – er at avtalen gjev staten ein sterkt aukande kostnad. Og den kostnaden aukar med løna. Alle får no ein auka pensjon om dei står lenge i arbeidet, men ingen får ein så stor auke som dei med høgst løn. Og særleg godt ut kjem dei som er fødde mellom 1963 og 1970. Dei får det beste av båe verder frå det gamle og det nye systemet.

Denne artikkelen har gjeve eit svært forenkla bilete av det norske pensjonssystemet. Men det vi kan slå fast, er at pensjonsreforma no er innført i offentleg sektor. Vil gå du av tidleg, får du stadig dårlegare pensjon. Held du ut lenge, får du stadig betre pensjon. Men framleis vil det vera slik at dei i offentleg sektor, særleg dei som har god løn, vil få mykje høgre pensjon enn dei i privat sektor. Ja, om du tener godt i privat sektor, kan arbeidsgjevaren setja av like mykje til pensjon som staten gjer. Men dei fleste verksemder gjer ikkje det. Og det er berre staten som gjev ein garantert høg pensjon for dei som tener godt.

Legitimiteten til dei offentlege pensjonane heng på dei tilsette i privat sektor. Gjer dei opprør mot dei relativt mykje dårlegare pensjonane dei får, varer ikkje ordninga lenge. Som NHO skriv: «Selv om avtalepartene har påpekt at den nye modellen for offentlig tjenestepensjon ikke skal være en ’sparereform’, er det viktig at en ny modell er bærekraftig.» Dei kjem likevel ikkje med eit framlegg om at dei offentleg tilsette må gå ned i løn tilsvarande det staten og kommunane gjev dei i tenestepensjon, slik det i røynda er for oss andre.