Helse

Eva Aalberg Undheim

eva@dagogtid.no

Det har vore stor merksemd om det psykiske helsetilbodet dei siste vekene. Frå fleire stader i landet vert det meldt om lange ventetider for å få psykologhjelp, pasientar som vert avviste i spesialisthelsetenesta, og fastlegar som fortvilar.

Ifølgje Norsk psykologforening er det psykiske helsetilbodet i fleire kommunar ikkje bygt ut godt nok: Mange med milde til moderate psykiske plager eller lidingar får ikkje hjelpa dei treng i primærhelsetenesta, eller dei får medikamentell behandling når dei burde fått samtaleterapi. Nokre av dei vert òg viste til spesialisthelsetenesta, som er dimensjonert for å ta seg av dei sjukaste.

Samstundes er det langt meir psykisk helsehjelp å få i Noreg no enn før. Ifølgje Statistisk sentralbyrå vart det i 2018 gjennomført over 3 millionar polikliniske konsultasjonar i psykisk helsevern, i spesialisthelsetenesta – nær dobbelt så mange som i 2008. På same tid har talet på legar og psykologar som jobbar med psykisk helsevern, auka med 50 prosent.

Ifølgje Helse- og omsorgsdepartementet er det òg «solid vekst» i talet på psykologar i kommunane, og talet på kommunar og bydelar som har søkt tilskot til psykologstillingar, har auka frå 95 til 380 sidan 2013.

Så korleis heng dette saman? Er vi psykisk sjukare i dag enn vi var før?

Ikkje sjukare

Ifølgje Folkehelseinstituttet finst det ikkje gode nok undersøkingar til å svare på det.

Folkehelserapporten frå 2014 understrekar rett nok at dei fleste studiar som har jamført omfanget av psykiske lidingar i befolkninga over tid, ikkje syner auke.

I Noreg er det derimot aldri gjort ei nasjonal kartlegging av psykiske lidingar i eit representativt utval av den vaksne befolkninga. Det seier Anne Reneflot, avdelingsdirektør i Folkehelseinstituttet. I løpet av dei siste åra er det likevel gjort fleire undersøkingar som syner ein auke i talet på unge som melder om psykiske plager.

Truleg behandlar vi i alle tilfelle eit større spekter av psykiske lidingar no enn før. Det vedgår statssekretær Inger Klippen (H) i Helsedepartementet.

– Forsking og tenesteutvikling gjer at det går å differensiere betre mellom lidingar, og det har kome tilbod og behandlingsmetodar som gjer at pasientar som tidlegare har levd med lidingar, no får behandling, seier ho.

Fagsjef Åste Herheim i Norsk psykologforening er glad fleire går til psykolog, og meiner det kan tyde på at det er mindre stigmatisk å oppsøkje hjelp.

– Samstundes veit vi frå undersøkingar at det framleis er for få som oppsøkjer helsehjelp når dei slit psykisk. Det går òg fram av Folkehelserapporten frå Folkehelseinstituttet, seier ho.

– For låg terskel

Forfattar, psykiater og forskar Marianne Mjaaland er likevel kritisk til utviklinga. I boka Tvang og tvil skriv ho at det psykiske helsevernet sjukeleggjer kvardagslege problem. Ho meiner mange no får behandling for «psykiske forkjølingar», tilstandar som ville gått over utan behandling.

– Det er på sett og vis bra med mykje merksemd om psykiske lidingar, for det er ein del som har alvorlege lidingar og som treng behandling. Det er òg bra at det no finst helsesyster på skulane og lågterskeltilbod i kommunane. Men der terskelen for å søkje hjelp tidlegare var for høg, har han generelt no vorte for låg. Ein del av dei som får hjelp i dag, har vanlege livsutfordringar som det ikkje er nyttig å tenkje på som sjukt. Det skaper òg forventningar om at smerte, sorg og sakn ikkje er ein naturleg del av livet, men det er det jo. Vonde kjensler som angst og sunn skam er avgjerande for evna vår til å tilpasse oss i eit samfunn. Samstundes skal vi vere varsame med å generalisere, for biletet er todelt. Blant dei med alvorlege lidingar er terskelen for å søkje hjelp ofte enno for høg, seier ho.

– Eksplosjon i lidingar

Også organisasjonspsykolog Paul Moxnes meiner at grensene for kva som vert rekna som normalt, er snevra inn. I boka Positiv angst argumenterer han for å ta «kvardagsangsten» tilbake «som en integrert del av det fungerende i menneskelivet».

Den pensjonerte professoren har jobba ved handelshøgskulen BI i mange år, og trekkjer parallellar mellom utviklinga i talet på psykologar og logikken i næringslivet: For at industrien skal gå rundt, gjeld det å ha stadig fleire kundar og stadig fleire stillingar. Difor har det òg kome til stadig fleire psykiske lidingar.

– Den internasjonalt kjende organisasjonspsykologen Einar Thorsrud sa alt på 1970-talet at dess fleire psykologar vi utdannar, dess meir ville vi sjukeleggjere det alminnelege menneske. Slik har det dessverre gått, seier han.

Han syner til at det er psykiatrar som gjennom internasjonale diagnosemanualar definerer kva som skal reknast som psykiske lidingar og ikkje, og at talet på psykiske lidingar har eksplodert dei siste åra.

– Tilstandar som før var normale, har no ein diagnose. Skulle vi berre jobbe med dei som var psykisk sjuke, hadde vi ikkje trunge så stort psykisk helsevern som i dag.

– Kva diagnosar har kome til?

– Lettare psykiske lidingar, enkle fobiar, variantar av angst- og depresjonslidingar, ADHD og Aspergers syndrom. Noko av det som opprører, er òg at diagnosane gjeld for stadig yngre. I dag diagnostiserer vi småbarn for psykiske lidingar. Nesten ingen hadde ADHD før. No skal det lite til å få diagnosen, og interesseforeiningar og foreldregrupper pressar på for at urolege barn skal få ein tablett. I det heile teke er det stort press frå samfunnet om å gje psykologisk hjelp. Mykje av det vi før snakka med vener og kjende om, trur vi no vi får betre forståing av ved å gå til psykolog, seier han.

Herheim deler ikkje dette synspunktet.

– Det er lite som tyder på at vi gjev hjelp til folk som ikkje har behov for det. Samstundes er ei viktig oppgåve for psykologane å skilje mellom kva som er normalreaksjonar og kva som er tilstandar folk bør få behandling for. Mange av konsultasjonane i fyrstelina handlar om nett det, seier ho.

Uviss effekt

Gjer så den auka psykiske behandlinga oss psykisk friskare som folk og samfunn? Det er det heller ikkje lett å få klart svar på.

– Psykiske lidingar kan behandlast, men så lenge vi ikkje kjenner omfang og fordeling av psykiske lidingar i befolkninga, veit vi lite om i kva grad helsetenestene i dag dekkjer behandlingsbehovet, seier Reneflot i Folkehelseinstituttet.

Herheim seier samtaleterapi ved psykiske lidingar fungerer.

– For angst og depresjon, som er det flest lid av, har vi god behandling som fungerer. Dei som får slik behandling, klarer å handtere kvardagslivet betre og klarer å stå i jobb eller kome tilbake til jobb etter ein sjukeperiode. Mange av dei som er uføre på grunn av psykiske lidingar i dag, har ikkje fått behandling for den psykiske lidinga, seier ho.

Moxnes og Mjaaland trur derimot ikkje at fleire behandlingstilbod gjev oss eit friskare samfunn.

– Nei, vi vert ikkje friskare, vi får berre meir behandling. Helsa kan jo òg verte opplevd som dårlegare når det skal mindre til for å tenkje seg at ein har ei psykisk liding, seier Moxnes.

– Hjelpa til dei som treng det, har vorte betre og meir fokusert, og det er fint med auka merksemd om at psykisk sjukdom er ein del av livet. Det som uroar, er den auka sjukeleggjeringa og hjelpeløysa ho medfører. Å definere seg som pasient er å ta ein passiv posisjon til det som er utfordrande, og det kan føre til at ein grublar i staden for å ta tak i ting. Ein burde snakke med ein ven før ein tyr til psykolog. Og ein burde gå på trening eller tur i skogen. Det hjelper òg ved alvorlege tilstandar, seier Mjaaland.