Kommentar

Per Anders Todal

peranders@dagogtid.no

Bileta frå Minsk sist søndag var oppløftande og inderleg rørande: Ei kolossal menneskemengd – kanskje var dei meir enn 200.000 – strøymde gjennom gatene i den kviterussiske hovudstaden i ein fredeleg og verdig protest mot valfusket, valden og vanstyret som president Aleksandr Lukasjenko er ansvarleg for. Omfanget av demonstrasjonen var umåteleg mykje større enn eg hadde venta ut frå kjennskapen min til landet. Noko har skjedd med kviterussarane.

Tolmod

Eg budde i Minsk i to månader vinteren 2007 og gjorde to reiser i Kviterussland seinare. Etterpå sat eg att med eit inntrykk av eit sindig, arbeidsamt, disiplinert og tolmodig folk. Eg møtte mange opposisjonelle – frå politikarar og redaktørar til kulturfolk og studentar som hata og forakta regimet. Men knapt nokon av dei hadde tru på snarleg endring. Maktapparatet var så overveldande, og tolmodet til folket var så stort. Og det vesle utsnittet eg møtte av dette folket, var truleg langt meir liberalt, urbant, politisk engasjert og vestleg orientert enn gjennomsnittet. Få stader i verda har den tause majoriteten vore så taus som i Kviterussland.

Det finst ein vits om russaren, ukrainaren og kviterussaren: Dei tre set seg i tur og orden på ein stol der ein spikar stikk opp frå setet. Russaren set seg først, reiser seg i raseri, bannar og knuser stolen. Ukrainaren reiser seg derimot roleg, trekkjer ut spikaren og seier: «Den kan eg jo bruke til noko.» Kviterussaren som set seg på spikaren, blir sitjande stille og tenkjer: «Kanskje det skal vere slik?»

Mørk historie

Mange har tolka den saktmodige innstillinga som resultat av ei ekstremt brutal historie. Under terroren til Stalin vart eit hundretusental kviterussarar myrda av NKVD. Så kom den tyske invasjonen i 1941. Ingen land mista ein så stor del av folket som Kviterussland – truleg døydde over ein femtedel av befolkninga.

Mot denne bakgrunnen vart atterreisinga, industrialiseringa og stabiliteten i sovjetrepublikken i etterkrigstida ei solskinshistorie. Og lenge etter at Lukasjenko vart president i 1994, fekk han ganske brei oppslutnad ved å framstille seg sjølv som garantist for stabilitet. Men demonstrasjonane sist helg viste tydeleg at oppslutnaden er borte. Og den brutale politivalden og dei fleire tusen arrestasjonane i dagane etter valet har tydelegvis ikkje skremt folk. Da presidenten måndag talte for eit presumptivt venlegsinna publikum, arbeidarane på ein statseigd fabrikk, vart han bua ut.

Ope utfall

I skrivande stund onsdag kveld er utfallet i Kviterussland heilt i det blå. Dei fleste alternativa verkar anten usannsynlege eller utenkjelege. At Lukasjenko skal trekkje seg eller tillate eit fritt val, er utenkjeleg. Ein palassrevolusjon verkar usannsynleg – i alle fall har ingen store sprekkar i maktapparatet vist seg enno. At Putin passivt skal godta eit demokratisk Kviterussland som kan orientere seg mot vest, er nær utenkjeleg. Men at Russland skal sende inn store styrkar for å berge Lukasjenko, verkar òg nær utenkjeleg: Det vil skape varig agg mot russarane i Kviterussland, og det vil neppe vere populært i Russland heller.

At demonstrantane skal gje seg no, etter å ha vist verda og kvarandre kor mange som ønskjer maktskifte, verkar usannsynleg. Om dei nøyer seg med å marsjere fredeleg i gatene, kan Lukasjenko prøve å vente ut protestane. Men om streikane grip om seg og lammar økonomien, er det verre for regimet. Og om Lukasjenko satsar på å slå ned folket med vald, blir dette svært stygt.

Eit nytt land

At styrkane hans er i stand til å gå langt, veit vi. Dei har skote med skarpt, minst tre demonstrantar er drepne og svært mange er grovt mishandla. Men er politiet og hæren i Kviterussland villige til å gjennomføre eit verkeleg blodbad? Heller ikkje det verkar sannsynleg: Soldatane og politifolka skal jo leve i landet etterpå òg. Forfattaren Svetlana Aleksijevitsj undra sist veke på om russisk opprørspoliti stod bak den verste valden mot demonstrantane i Minsk: «Eg trur ikkje kviterussiske menn ville vere i stand til å slå sine eigne mødrer og søstrer på det viset», sa ho til Radio Free Europe. Men kanskje er dei det likevel. Onsdag varsla Lukasjenko at han vil få slutt på demonstrasjonane, etter nokre dagar med atterhald frå valdsmakta.

Noko må gje etter i Kviterussland, og det er ingen gjeve å seie kva det blir. Men uavhengig av utfallet: Etter 26 år under Lukasjenko har kviterussarane vist at tolmodet deira hadde ei grense. Og etter desse forbløffande augustdagane blir ikkje landet det same igjen.

Per Anders Todal er journalist i Dag og Tid.