ØKONOMI

CHRISTIANE JORDHEIM LARSEN

christiane@dagogtid.no

Den 23. juni 2016 seier eit fleirtal av det britiske folket ja til å gå ut av den europeiske unionen. Den 8. november same år vel eit fleirtal av dei amerikanske veljarane Donald Trump til president i USA.

Vala har truleg vorte skrivne om og kommenterte av alle som kan kalle seg politisk kommentator, dei tre–fire åra som er gått sidan. Kva var det som fekk folk til å krevje tilbake kontrollen, til å setje heimlandet først? Kva var grunnen til at ulike veljargrupper stod så langt frå kvarandre i synet på samfunnet, og at protestane mot det ein kan kalle den eksisterande verdsordenen, vann fram i val? Korleis hadde kulturskilnadene vakse seg så store i vestlege land? Hadde globaliseringa gått for langt?

I den ferske boka The Economics of Belonging. A Radical Plan to Win Back the Left Behind and Achieve Prosperity for All søkjer Martin Sandbu, europeisk økonomikommentator i Financial Times, å svare på to spørsmål: Kva gjekk gale, og kva kan vi gjere med det? Utgangspunktet hans er eit glødande forsvar for globaliseringa, men òg for eit samfunn med små økonomiske skilnader.

Sandbu seier til Dag og Tid at boka vart til både fordi han hadde ein personleg trong til å forstå kva som, slik han såg det, hadde «gått gale», og fordi han såg stadig fleire politikarar kaste seg på ei antiglobaliseringsbølgje for å halde på veljarar. Som tilhengar av eit globalisert verdssamfunn såg Sandbu tendensane som farlege.

– Det var nesten ingen som freista å forsvare ein open økonomisk verdsorden, og samstundes forstå og akseptere at vi har gjort mykje feil politisk. At dei som er sinte, har grunn til å vere sinte, men ikkje på det opne samfunnet. Eg såg på den posisjonen som svært viktig, fordi eg meinte han var korrekt, og fordi nesten ingen forsvarte han.

Tilknytinga forsvann

Sandbu har sjølv nytt godt av eit ope verdssamfunn. Han er fødd og oppvaksen i Noreg, men flytta herifrå då han bestemte seg for å gå på vidaregåande skule i Rouen i Frankrike. Vegen gikk vidare via økonomi- og filosofistudiar på universiteta Oxford og Harvard, før han jobba som forskar og forelesar ved universitet og lærestader i New York og Pennsylvania. Ein del av engasjementet sitt har han likevel nytta i Noreg, som då han var med på å grunnleggje tenkjetanken Liberalt laboratorium i 2004, som skulle fremje politisk debatt ut frå eit sosialliberalt grunnsyn, men vart lagd ned i 2011. I 2008 takka han ja til kommentatorjobben i Financial Times, som førte han til London, der han bur i dag.

The Economics of Belonging kan lesast som Sandbus oppskrift på å verne om det liberale demokratiet. Slik han definerer det, er det liberale demokratiet grunnlagt på demokratiske politiske prinsipp, ein sosial marknadsøkonomi og eit system med så opne grenser som mogleg, både økonomisk og politisk.

Tanken om at enkelte grupper i samfunnet er oversette og ikkje lenger kjenner tilknyting til det liberale samfunnssystemet, går som ein raud tråd gjennom boka. Oppskrifta hans inneber at denne gruppa i langt større grad må få ta del i det økonomiske framsteget, for at dei igjen skal føle denne tilknytinga.

For dei som er meir skeptiske enn Sandbu til fri flyt over grensene, kan boka òg lesast som tiltak for eit samfunn med lågare økonomiske skilnader.

Ser mot 30-åra

– Boka di byrjar og sluttar, litt skremmande, med politiske hendingar i 1930-åra. Den 4. mars 1933 vert Franklin D. Roosevelt vald til president i USA. Dagen etter kjem Adolf Hitler til makta i Tyskland. Kvifor er det relevant å vende blikket mot 30-åra i dag?

– Fordi mange trekk er like. Vi har kombinasjonen av ein økonomisk kollaps, med finanskrisa, og ei krigshistorie, med Irak-krigen for USA og Storbritannias del. Men først og fremst ein økonomisk kollaps med eit tilbakeslag for ein open verdsorden. Det er òg mykje likt i korleis illiberale rørsler i Europa og USA veks. Det viktigaste er å sjå kor gale det kan gå, og det er viktig å lære kva som kan gjerast rett.

Roosevelt er det store politiske førebiletet for Sandbu. Han er kjend for radikale politiske grep for å få økonomien på rett kjøl i dei harde 30-åra.

– Roosevelt var ein liberal sentrumspolitikar som også vart radikal og dermed klarte å redde ein liberal samfunnsorden. Det liberale demokratiet er skrøpelegare enn vi som voks opp i 90-åra, likte å tru. Vi må sjå korleis folk har feila før. Skal vi gjere feil, lat oss i alle fall gjere nye feil, og ikkje dei same som tidlegare.

Fekk segle sin eigen sjø

Sandbu skriv altså at grupper i samfunnet faktisk er oversette av storsamfunnet eller politikarane – ikkje på grunn av globalisering, men på grunn av politiske feilgrep og automatisering. Han er òg oppteken av at dei som vender seg til populistiske rørsler, gjerne er busette i småbyar og regionar som er økonomisk svekte.

– Det har vore ei veldig ulik utvikling i vestlege land fram til 1980 og etter. I dei første tiåra etter andre verdskrigen fall skilnadene i formue og inntekter. Regionar og land voks tettare saman. Fattigare landsdelar tok att dei rike. Ein hadde konvergens, altså ein samanfallande vekst. Etter 1980 stoppa denne utviklinga, og i nokre tilfelle gjekk pendelen tilbake. Det er hovudobservasjonen. Enkelte tok til å sakke akterut og vart hengande etter.

Historia i og med 80-åra og fram til i dag er ei historie der enkelte grupper er taparar og andre vinn. Det vert fleire jobbar for folk med høgare utdanning som er villige til å flytte til dei store byane. Teknologisk utvikling gjer det mogleg å produsere like mykje som før med færre jobbar i industrien. Til erstatning kjem dårlegare betalte serviceyrke. Kvite menn med låg utdanning i småbyar og på bygda kjem dårlegare ut. Og spesielt dei som har lyst til å verte verande der dei vart fødde, og som har halde på eit tradisjonelt verdisyn.

– Dette er hovudgruppa som har bringa illiberale straumdrag til makta. Derfor meiner eg at økonomien ligg til grunn, seier Sandbu.

Populistiske frontfigurar som Nigel Farage, Marine Le Pen og Donald Trump ber også fram ein økonomisk bodskap til denne gruppa, meiner han.

– Bodskapen deira er: «Vi ser kva de har tapt. Vi skal gje det tilbake til dykk.» Økonomien ligg verkeleg til grunn for politikken. Dei tilbyr ei løysing som skal endre verdsordenen. Dei skal stengje grensene og få slutt på arbeidsinnvandringa.

Ingen Roosevelt i sikte

Sandbu har eit svært positivt syn på automatisering, men meiner politikarar har svikta dei som vert råka av den teknologiske utviklinga. Analysen hans inneber at politikarar har gripe til feil verkemiddel knytte til avindustrialiseringa, finanskrisa i 2008 og no i samband med at robotane kjem.

– Politikarane har vore for pysete. Ingen har vore på langt nær like radikal som Roosevelt, seier han.

Nok om problem. Sandbu har også teke mål av seg til å skissere løysingar. Oppskrifta hans går ut på å løfte gruppene som har stagnert økonomisk, ved radikale økonomiske politiske grep. Tanken er at større økonomisk likskap vil gjere kulturskilnadene mindre betente og lettare å handtere. Noko som vil medverke til å verne om ein globalisert og liberal verdsorden.

Kvart enkelt tiltak skal ikkje verte diskutert her. Men det kan kort nemnast at Sandbu går inn for borgarløn med skatt frå første tente krone som kjem i tillegg, sterke fagforeiningar, økonomisk motkonjunkturpolitikk og reguleringar i finanspolitikken som vrir investeringar over frå eigedom til produksjon. Han tek til orde for ein mykje sterkare omfordelingspolitikk over skattesetelen, med høg formuesskatt, og grep for å skattleggje internasjonale selskap som i dag slepp unna med ein brøkdel av det andre selskap må betale.

Lat oss likevel dvele ein augeblink ved kven som skal ta rekninga for det grøne skiftet. Ikkje alle elskar bomringen, slik miljø- og samferdslebyråd i Oslo Lan Marie Berg (MDG) har sagt at ho gjer. Det fekk vi sjå med bompengeopprøret før stortingsvalet i 2017.

Kven tek klimarekninga?

Sandbu er overtydd om at det må verte dyrare å sleppe ut klimagassar, men at ein må finne ei løysing der dei rikaste, som også forbruker mest, får den største rekninga.

– Den enklaste måten er å innføre ein karbonskatt på alle utslepp. Det råkar dei som har dårlegast råd, hardast. Ikkje fordi dei forureinar mest, men fordi dei slepper ut meir karbon i forhold til forbruket sitt. Dette gjeld ikkje berre i Noreg. Opprøret med «dei gule vestane» i Frankrike vart utløyst av eit nytt tillegg i bensinskatten. Mykje låg bak det, men det var dropen som fekk begeret til å renne over, seier Sandbu.

Han tek til orde for å innføre eit system med ein slags karbonsjekk. Systemet skal fungere slik at staten tek inn ein karbonskatt på alt utslepp. Skatten vert sidan fordelt tilbake til folk i bolkar, ut frå kor stort totalforbruk dei har. Dei med lågt forbruk, vil få meir tilbake enn dei har betalt i avgift.

Ap-Støre slit

– Boka di er skriven for eit internasjonalt publikum, og eg ser at ho mellom anna er vorten meld av finansministeren i Irland. Truleg vil du verte lesen av politikarar her heime òg. Eg skal ikkje seie om boka passar politikarar på høgre- eller venstresida best, men sidan Ap-leiar Jonas Gahr Støre har slite med å nå fram til industriveljarane i lengre tid, er det freistande å spørje: Kva ville du kviskra Støre i øyret om han bad deg om tips for å nå fram til denne gruppa? Han må stadig forklare kvifor partiet støttar EØS-avtalen.

– Det er eit godt spørsmål, fordi Ap kjempar om mange av dei same veljarane som Framstegspartiet. Dynamikken er den same som i mange andre land, med skepsis til globalisering. EØS-avtalen inneber at ein har ein veldig integrert økonomi, han er ei djup form for globalisering, seier han og held fram:

– Det er viktig å vise kvar Noreg har gjort det bra. I forhold til andre land har ein unngått press på ein del yrke. Samstundes må ein peike på at det ikkje er gjort nok. Diskusjonen om handlingsrommet i EØS-avtalen er vorten ganske betent, seier han og trekkjer fram Nav-skandalen som eit døme.

– Regjeringa har valt ikkje å bruke handlingsrommet som finst, i størst mogleg grad. Då er det viktig for eit opposisjonsparti som Ap å vere ganske uttalt på korleis dei ønskjer å nytte handlingsrommet, men på same tid seie at det ikkje er å vere motstandar av EØS-avtalen. Ein må peike på at ein ikkje får skapt nye og meir produktive arbeidsplassar ved å stengje grensa. Meir utsette regionar tener ikkje på å stengje seg ute frå verdsmarknaden. Omstilling må til, men det må vere omstilling for verdsmarknaden, seier Sandbu, som helst skulle sett at Noreg var EU-medlem.

– Vi skal ikkje byrje ein EU-debatt her, men ein del her heime vil seie at Efta-medlemskapen er vellukka nettopp fordi Noreg framleis kan styre landbrukspolitikken, med alle dei ringverknadene det har i distrikta, og med den tryggleiken det gir med tanke på mattryggleik?

– Landbrukspolitikken er jo det store offeret ved å skulle verte medlem av tollunionen. Der kan eg berre seie at det er så viktig å ha ei hand på rattet og sitje der avgjerdene vert tekne, at det er viktig nok til å ta den risikoen. Landbrukspolitikken i EU er òg i endring, og det ville vere godt å kunne påverke han.

Korona-effekten

– Boka di vart skriven før koronapandemien endra både økonomien og måten vi lever på. Hadde boka di vore annleis på nokon måte om ho vart skriven i dag?

– Eg trur ikkje det, men pandemien vil endre det som skjer. Eg trur han gjer boka meir relevant. Om politikarane var pysete før, vert dei no tvinga til å ta radikale grep i Roosevelt-storleik. Å stengje økonomien var radikalt, og alle støtteordningane også, seier Sandbu.

Han trur pandemien har gjort skilnadene mellom grupper i samfunnet tydelegare for fleire.

– I land som vert hardt råka, er det også dei som står mest utsett til, som vert sterkast råka, både av sjukdommen og av den økonomiske stemninga. Dei som har jobbar som krev fysisk nærvær, til dømes i restaurantbransjen, vert råka av nedstenging. Polariseringa som alt fanst, vert verre. Eg trur folk er vortne meir merksame på det. Ein ser på ein meir direkte måte at dei som jobbar på botnen, dei som leverer på døra, vaskar golvet på sjukehuset og på gamleheimar, har vore heilt essensielle. Ein har vorte meir merksame på kor dårleg jobbsituasjon dei har.

Sandbu trur òg at koronakrisa gjer det politisk nødvendig å gjere noko med polariseringa.

– Eg trur covid-19 har gjort polariseringa sterkare og tiltaka meir nødvendige. Det håpar eg i alle fall.