Lytt til artikkelen:

Det er ti år sidan det fyrste bindet av Karl Ove Knaus­gårds Min kamp skaka det kulturelle Noreg sterkare enn noka anna litterær hending sidan Agnar Mykles Sangen om den røde rubin i 1956, med rettssaka året etter. Sidan Min kamp i 2009 har det litterære ordskiftet her i landet handla mest om den såkalla «røyndomslitteraturen», der forfattaren opptrer i diktverket under eige namn saman med slekt og vener, eller det vert nytta lett forkledde modellar og hendingar som ligg tett opptil personane og intrigen i romanane, som til dømes i Vigdis Hjorths Arv og miljø frå 2014.

Men i det lange ordskiftet har det knapt vore snakk om sjølve grunnsaka når det gjeld bruk av levande modellar i norsk litteratur, nemleg Mykle-saka. Det må ein kalle ei forsøming, for det var særleg i rettssalen at Mykle-saka handla om pornografi. Elles var det meste av forarginga over Rubinen, som den omstridde romanen hans vert kalla for å gjere det enkelt, knytt til korleis forfattaren nytta levande modellar for romanpersonane sine.

Både i den nyare striden om «røyndomslitteraturen» og i Mykle-saka vart det underrapportert kor vanleg levande modeller er i diktinga. Her kunne ein nemne Amalie Skram, August Strindberg, Thomas Wolfe, Henry Miller, Anaïs Nin og mange andre, som alle skriv sjølvbiografisk basert litteratur som dreg inn forfattarens familie, vener og kjærastar. Også Henrik Ibsen lånte frå røyndomen til diktinga si. Då han skreiv Et dukkehjem, tok han Noras vekselforfalsking frå ei kvinne i sin eigen omgangskrins, forfattaren Laura Kieler, som i tida etterpå vart utsett for sladder tufta på dramaet.

I Fra Kristiania-Bohêmen skreiv Hans Jæger om sitt eige liv og om ein ven som tok livet sitt, og denne nærleiken mellom romanen og røyndomen kan ha vore ei medverkande årsak til at romanen vart forboden og forfattaren fengsla. Christian Krohgs Albertine vart inndregen meir på grunn av personvernet for levande modellar enn for pornografi. Same sak gjeld Rubinen. Litteraturkritikken og debatten handla ikkje mest om seksualiteten i romanen, men om Mykles bruk av levande modellar for romanpersonane sine. Tiltalen mot Mykle og forlaget hans, Gyldendal, for brot på «utuktsparagrafen» om pornografiske skrifter kom som ei overrasking på alle.

Men dei levande modellane vart stilte i skuggen av rettssaka, som berre handla om pornografi. Dimed vart Rubinen i ettertida stadig meir sett i ljoset av den kulturkrigen om kjønnslivet som hadde gått føre seg i landet sidan det moderne og kulturradikale gjennombrotet på slutten av 1800-talet.

I dag trur mange at alt handla om kjønnsliv i 1950-åra. Men den frilynte skildringa av kjønnsliv i Mykles Lasso rundt fru Luna, forenkla kalla Lassoen, og Rubinen kom ikkje av inkje. Mykle kunne skrive fritt om det seksuelle livet fordi den kulturradikale kampen mot kristelege og borgarlege tradisjonar hadde vore innleidd av Georg Brandes og teken vidare av Hans Jæger eit lite hundreår tidlegare. Forvitringa av dei puritanske tradisjonane auka i mellomkrigstida, då frigjeringsideologiar som marxisme og psykoanalyse greip om seg i intellektuelle miljø. Rett etter andre verdskrigen opplevde kristne og kollektive verdiar ei atterkome som ein reaksjon på krigsåra. Men eliten i det kulturelle og intellektuelle Noreg var med få unnatak kulturradikal. I 1960- og 1970-åra skulle denne straumen skape det store kulturskiftet som no pregar oss alle.

I 1950-åra kom denne radikale understraumen opp til overflata i den seriøse litteraturen med omsetjinga av D.H. Lawrences Lady Chatterleys elsker i 1952, som selde i over 60.000 eksemplar. I 1953 debuterte Kjell Askildsen med novellesamlinga Heretter følger jeg deg helt hjem, som hadde seksuelle innslag som vekte mykje diskusjon. Då Mykle-saka kom for retten, stilte så å seie heile den norske kulturelle og intellektuelle eliten opp for han i vitneboksen. Berre nokre få kristenkonservative støtta riksadvokaten. 1950-åra var friare enn ryktet sitt. Puritanismen rådde mest på overflata og i dei sosiale og kulturelle utkantane.

Femtitalsromanane til Agnar Mykle syner kor svekt den seksuelle puritanismen var. Sjølvsensuren var heilt vekke hos forfattaren, som hadde grunn til å kjenne seg viss på at styresmaktene ikkje ville finne på å gripe inn mot frittalande litteratur. Alt i 1954 hadde han gjeve ut Lassoen, ein like sterkt erotisk prega roman som Rubinen, utan at kristenfolk, litteraturkritikar og påtalemakt hadde hissa seg opp til slike høgder som uventa vart nådde i 1956–1957.

Dette måtte riksadvokaten Andreas Aulie svare på då Mykle-saka kom opp for Høgsterett. Då greip han til reknekunsten og talde opp samleia i dei to romanane. Rett nok var det like mange samleie i misjonærstillinga i Lassoen som i Rubinen, men i den siste var det større variasjon i samleiestillingane og dessutan munnsex. Rubinen skulle difor vere så mykje meir pornografisk enn Lassoen at politiet måtte kome. Det overtydde ikkje domarane, som frikjende både Mykle og boka hans. Det lyder ikkje overtydande i dag heller.

Men skilnaden på handsaminga av Lassoen og Rubinen gjeld ikkje berre rettssaka. I den fyrste romanen nyttar Mykle i utstrekt mon levande modellar som er lette å kjenne att for både familien og det lokale trondheimsmiljøet. Mykles tid som lærar i Finnmark i 1930-åra hadde ført til to born med to kvinner, ei i Kirkenes og ei i Vadsø. Lassoen vart i 1954 ein bestseljar i Vadsø og Kirkenes fordi innbyggjarane fann ut at dei budde i romanens fiktive byar Ytrepollen og Indrepollen. Dette med modellane var kjent for alle som skreiv om Lassoen, men knapt nokon brydde seg med å ta det opp.

Då Mykle gjorde nett det same i Rubinen som han to år før hadde gjort i Lassoen, eksploderte heile pressa og rettsvesenet. Kvifor måtte politiet inn på grunn av variasjonen i samleiestillingar? Kvifor var det viktigare å verne modellane frå Bergen enn dei frå Trondheim og Finnmark? Desse spørsmåla høyrer til ei kriminalgåte som korkje litteraturvitarar eller forfattarar, endå så dominerande kriminallitteraturen er vorten hjå oss, ikkje har freista å løyse.

I Øystein Rottems Norges litteraturhistorie (1990) vert rettssaka mot Mykle og Sangen om den røde rubin framstilt som ei rein sedskapssak om brot på «utuktsparagrafen», som forbaud framstilling og spreiing av «utuktige skrifter», og som ein kulturkamp mellom «puritanere og liberalere», og dessutan som ein «anakronisme» i form av «den gamle puritanismens siste krampetrekninger».

Så seint som i 2011 karakteriserte idéhistorikaren Jan-Erik Ebbestad Hansen spørsmålet om levande modellar som eitt av fleire «bitemaer» i «debatten om Mykles bok». I Da Norge mistet dyden, om Mykle-saka, vier Hansen berre éi bokside til dette temaet, der han til slutt seier at «da saken kom opp for retten var man enige om at levende modeller var et ikke-tema». Men denne semja gjaldt berre den juridiske sida av saka. I sjølve ordskiftet om boka, både før og etter at tiltalen vart reist, stod dei levande modellane i sentrum.

Men di nærare litteraturhistorikarane kjem Bergen, di meir vekt legg dei på bruken av levande modellar når det gjeld Rubinen. I Edvard Beyers Norges litteraturhistore (1975), der det sjette bindet er skrive av bergensarane Willy Dahl og Eiliv Eide, vert Rubinens karakter av nøkkelroman understreka. Dahl og Eide viser til kor viktig dette var i kritikken: Dei som «kjente miljøet», kunne ikkje tru på Mykles forsikringar om at han ikkje hadde skrive ein nøkkelroman: Romanfigurane hadde ytre trekk som gjorde at dei kunne kjennast att frå miljøet i Bergen, samtidig som «personene ellers forgroves og forsimples». Den moralske forarginga over modellbruken vert medvite demonstrert i Dahl og Eides utval av kritikk av Mykles roman, der dei slepper til Karl Evang og K.E. Løgstrup, som kallar Ask Burlefot – og dermed indirekte Agnar Mykle – «et miljøskadd menneske» som aksepterer «undertrykkelse og misbruk av kvinner».

I artikkelen om Mykle-saka i Norsk litteraturkritikks historie 1870–­2010 vert kritikken av Mykles modellbruk nemnd fleire gonger, men ikkje tungt vektlagd; «sedeligheten» dominerer i tolkinga av kva som leidde til rettssaka. Professor i nordisk litteratur Sissel Furuseth meiner striden om Rubinen best kan skjønast «som om ny og gammel verdensorden barket mot hverandre i en siste krampetrekning», men utan å sjå på spørsmålet om personvernet og modellane. Kva verdsorden høyrer dette spørsmålet heime i, den gamle som sokk, eller den nye som vann, men som enno går til åtak på sjølvbiografisk basert litteratur?

Atter må ein til Bergen for å finne nokon som ser hovudrolla modellane spela i Mykle-saka. I Universitetsforlagets Ublogg skriv ein av redaktørane av Norsk litteraturkritikks historie, litteraturprofessor ved Universitetet i Bergen Eirik Vassenden, at Mykle-saka, som i litteraturhistoria ofte vert framstilt som ei sedskapssak motivert av seksuell puritanisme, i litteraturkritikken meir dreidde seg om spørsmålet om Rubinen var «en melodramatisk, selvbiografisk fortelling», og i Bergen mest om «bruken av levende modeller fra gode familier». Vassenden meir enn ymtar om at dei seksuelle skildringane i Rubinen var vikarierande motiv i rettssaka. Det var modellbruken som låg bak: «Men det fantes ikke noen entydig eller anvendbar lovparagraf man kunne ta ut tiltale etter, så utuktsanklagene var det beste man hadde (...).»

Men dette synspunktet fann ikkje vegen inn i den store kritikkhistoria som Vassenden sjølv redigerte; det vart verande i bloggen.

Mykle-biografen Anders Heger, som er eit unnatak i Oslo-miljøet når det gjeld om ein vil sjå motivet for Mykle-saka i utukta eller modellane, meiner at modellsaka var drivkrafta i forarginga over Mykle. I Et diktet liv ymtar Heger om at den juridiske prosessen mot Mykle handla om «gal ting», det vil seie at kjernen i saka var personvernet og privatlivets fred, ikkje pornografien. Dette ymtet får tryggare grunn di grundigare ein går inn i spørsmålet om dei levande modellane.

Dette har ikkje litteraturhistorikarane vilja gjere, truleg av pietetskjensle for privatpersonane som løyner seg bak romanpersonane. Men no er det over åtti år sidan Agnar Mykle kom til Bergen som ung student og fann den store kjærleiken i Rubinens Embla, som seinare vart kona hans og heitte Jane Mykle. Det er eit kvart hundreår sidan Mykle døydde, anerkjent som ein viktig norsk forfattar. Han vart frikjend for å ha brote lova om utuktig skrift. Men han har ikkje fått oppreising etter å ha vorte hengd ut for samtid og ettertid som ein omsynslaus misbrukar av forsvarslause privatmenneske. Eg meiner tida må vere inne for ta opp og avslutte denne delen av Mykle-saka òg.

Kaj Skagen

Kaj Skagen er forfattar
og fast skribent i Dag og Tid.