Beredskapssatsing med seinskadar
Regjeringa vil gjeninnføre krav om tilfluktsrom i nye bygg etter at kapasiteten har vorte redusert år for år.
Noreg har berre tilfluktsrom til under halvparten av befolkninga.
Foto: Eva Aalberg Undheim
BEREDSKAP
eva@dagogtid.no
Kvar skal ein søkje tilflukt om flyalarmen skulle gå der ein bur? Det spørsmålet stilte eg meg då Putin invaderte Ukraina i 2022 og jodtablettane forsvann frå apoteka i løpet av nokre dagar. Eg kjende ikkje til private tilfluktsrom i området der eg bur i Oslo, men på nettsidene til Sivilforsvaret ligg det kart som syner dei offentlege tilfluktsromma rundt om i landet. Frå det noterte eg meg tre adresser.
Den næraste var til ein offentleg bygning eg ikkje hadde lagt merke til før, nær ein kilometer unna heimen. Den skulle ifølgje kartet ha tilfluktsrom med plass til 520 personar. Dei to andre var til to T-banestasjonar som begge låg lenger unna, og som hadde plass til nokre få tusen personar kvar. Truleg ikkje fleire enn dei som går av og på på dei to stasjonane i løpet av ein liten time. Eg resonnerte meg fort fram til at eg måtte vere både rask og svært heldig om eg skulle få ly på nokon av stadene ved fare.
Men no, tre år seinare, har regjeringa føreslege å auke tilfluktsromkapasiteten over heile landet. Det stadfesta statsminister Jonas Gahr Støre og justis- og beredskapsminister Emilie Enger Mehl då dei førre veke la fram Meld. St. 9 (2024–2025) Totalberedskapsmeldingen: Forberedt på krise og krig frå regjeringa.
27 år utan bygging
Skulle det oppstå krig, er ei av hovudoppgåvene til styresmaktene å evakuere befolkninga til trygge opphaldsstader. Og krig på norsk jord er ikkje lenger utenkjeleg. Det er tvert om noko vi må vere budde på kan skje, ifølgje Støre og Mehl. Spørsmålet er om det regjeringa har lagt fram, førebur oss på å kunne evakuere.
Krig på norsk jord er ikkje lenger utenkjeleg, var bodskapen frå statsminister Jonas Gahr Støre og justis- og beredskapsminister Emilie Enger Mehl då dei la fram totalberedskapsmeldinga i førre veke.
Foto: Rodrigo Freitas / NTB
Det konkrete forslaget frå regjeringa er at Stortinget skal oppheve eit vedtak frå 1998, som har gjeve fritak frå plikta til å byggje tilfluktsrom i nye bygg. Gjer Stortinget det, skal det framover byggjast private tilfluktsrom i nye bygg på over 1000 kvadratmeter og offentlege tilfluktsrom til 20 prosent av innbyggjartalet i kommunane.
Men i utgangspunktet er det såpass dårleg stilt med tilfluktsrom i Noreg at det vil ta lang tid å ta att etterslepet. For sidan vedtaket om fritak vart gjort i 1998, er det ikkje bygd nye tilfluktsrom i det heile, går det fram av totalberedskapsmeldinga. På same tid har folketalet i landet auka med om lag ein fjerdedel, og det er bygd nye store skular og sjukehus, hotell og kulturhus. Ja, i ein by som Oslo det endåtil bygd nye bydelar og nytt regjeringskvartal utan krav om tilfluktsrom.
Ifølgje Mona Brygard, som er seksjonssjef i Sivilforsvaret, er det i tillegg tilfluktsrom som er avvikla i same periode. Kapasiteten har altså gått ned også i faktiske tal.
Den eine T-banestasjonen eg sikta meg inn mot i 2022, finst til dømes ikkje lenger på Sivilforsvarets kart over tilfluktsrom.
Langt bak naboland
På landsbasis er det i dag litt under 20.000 tilfluktsrom. Rundt 19.000 av dei, med til saman 2,2 millionar tilfluktsromplassar, er private, det vil seie at dei er til for dei som normalt oppheld seg på eigedomen eller i bygningen der tilfluktsrommet er. Dei 600 offentlege tilfluktsromma rundt om i landet har på si side berre plass til 300.000 personar alt i alt. Samla gjev dette ein såkalla dekningsgrad på om lag 45 prosent av befolkninga i dag, medan det tilsvarande talet var 60 prosent i 1998, ifølgje Brygard.
Ei jamføring med nabolanda våre slår endå dårlegare ut, for Finland har ei dekningsgrad av tilfluktsrom på 90 prosent, Danmark har 80 prosent, og i Sverige ligg talet på 70 prosent.
Nær halvparten av kommunane i Noreg har heller ikkje før 1998 hatt plikt til å byggje tilfluktsrom, for plikta gjeld i tettbygde strøk og der risikoen for å verte utsett for krigshandlingar har vorte vurdert som høgast. Etter gjeldande forskrift frå 1995 omfattar det i alt 171 kommunar, ifølgje Sivilforsvaret.
Seniorrådgjevar Camilla Fosse i Justis- og beredskapsdepartementet seier det skal gjerast nye vurderingar av kvar det kjem til å verte krav om å byggje tilfluktsrom framover, men at det nok ikkje kjem til å vere naudsynt med tilfluktsrom alle stader framover heller.
– Men dekningsgraden skal verte høgare enn dagens 45 prosent, seier ho.
– Korleis handterer vi at vi per no har dekning til berre halvparten av befolkninga?
Bjørn Tallak Bakken, fyrsteamanuensis ved Universitetet i Innlandet
– Tilstanden varierer
Ein annan konsekvens av byggjefritaket frå 1998 er at sjølv dei nyaste tilfluktsromma i Noreg byrjar å verte nokre år.
Eva Sjøholt-Sandvik, som er sjef for Oslo og Akershus sivilforsvarsdistrikt, seier det er skilnad i standard og verneevne mellom tilfluktsromma, alt etter når dei er bygde.
– Dei som vart bygde etter andre verdskrigen, har annan standard enn dei som er bygde etter nyare forskrifter. Den gong var det andre krav til vern mot gassar og radioaktiv forureining, seier ho.
Det er heller ikkje alle eksisterande tilfluktsrom som i dag er i den tilstanden dei bør vere i, legg ho til.
For sjølv om eigarane av tilfluktsrom etter regelverket har plikt til å halde romma ved like i samsvar med forskriftene dei er bygde etter, og syte for at dei kan vere klare til bruk på 72 timars varsel, er det ikkje alle som har etterlevd det. Sivilforsvaret, som fører tilsyn med tilfluktsromma, har konkludert med at «tilstanden på dagens tilfluktsrom er varierende».
Ifølgje Brygard er dei best vedlikehaldne tilfluktsromma ofte dei som også har ein funksjon i fredstid, til dømes som idrettshall, lagerrom eller anna.
Seks timars vern
Eit av dei rundt 600 offentlege tilfluktsromma i dag ligg på St. Hanshaugen i Oslo. Frå inngangen på gateplan går det ein 70 meter lang tunnel inn under bakken før ein møter inngangsdøra til tilfluktsrommet. Det liknar mest på tunnelar, det som ligg innanfor også. Tidlegare har det vore parkeringsplass for bilar her inne, og inntil for eit halvår sidan var det også parkeringsplass for bysyklar. No er dei større romma under bakken derimot tomme.
Sivilforsvarsadjutant Rune Larsen, som syner meg rundt, seier det er gjort store utbetringar i fleire av tilfluktsromma i landet i seinare tid. Anlegget på St. Hanshaugen vart oppgradert på 1990-talet og vernar no mot hendingar knytte til kjemiske, biologiske, radioaktive, nukleære og eksplosive stoff. På eit teknisk rom står aggregatet som kan forsyne anlegget med straum, og behaldarar med ABC-filter, som kan filtrere radioaktivt støv og gassar. På veggen heng utstyrslister og klargjeringsinstruks. I eit anna rom er det toalett og vaskefasilitetar. Ved ein faresituasjon skal anlegget kunne gje vern for 1130 personar i minimum seks timar, ifølgje instruksen.
– Må tenkje annleis
Bjørn Tallak Bakken er fyrsteamanuensis i beredskap, krisehandtering og samfunnstryggleik ved Universitetet i Innlandet. Han meiner nybygginga regjeringa no har føreslege, er eit steg i rett retning, men at det også må tenkjast annleis om dei som alt eksisterer: Regelen om at eit tilfluktsrom skal ha forsyningar og utstyr til å kunne gje vern i seks timar, bør utvidast, og klargjeringstida på 72 timar bør strammast monaleg inn, ifølgje han.
– Når vi no har tenkt byggje opp tilfluktsrom igjen, er det fordi krigen står på dørstokken. Då meiner eg at dei som har ansvar for å klargjere romma, bør tenkje gjennom korleis dei gjer det raskast mogleg. I tillegg må det lagast planar for korleis evakueringar til tilfluktsrom skal gjennomførast, og det må det også øvast på. Å få med befolkninga på å finne tilfluktsrom og vite korleis ein skal innrette seg, har vi ikkje øvd på på 30–40 år, og det går ikkje å vente noka velordna rørsle mot eit tilfluktsrom i ein krigssituasjon. Og korleis handterer vi at vi per no har dekning til berre halvparten av befolkninga, spør han.
Er du abonnent? Logg på her for å lese vidare.
Digital tilgang til DAG OG TID – heilt utan binding
Prøv ein månad for kr 49.
Deretter kr 199 per månad. Stopp når du vil.
BEREDSKAP
eva@dagogtid.no
Kvar skal ein søkje tilflukt om flyalarmen skulle gå der ein bur? Det spørsmålet stilte eg meg då Putin invaderte Ukraina i 2022 og jodtablettane forsvann frå apoteka i løpet av nokre dagar. Eg kjende ikkje til private tilfluktsrom i området der eg bur i Oslo, men på nettsidene til Sivilforsvaret ligg det kart som syner dei offentlege tilfluktsromma rundt om i landet. Frå det noterte eg meg tre adresser.
Den næraste var til ein offentleg bygning eg ikkje hadde lagt merke til før, nær ein kilometer unna heimen. Den skulle ifølgje kartet ha tilfluktsrom med plass til 520 personar. Dei to andre var til to T-banestasjonar som begge låg lenger unna, og som hadde plass til nokre få tusen personar kvar. Truleg ikkje fleire enn dei som går av og på på dei to stasjonane i løpet av ein liten time. Eg resonnerte meg fort fram til at eg måtte vere både rask og svært heldig om eg skulle få ly på nokon av stadene ved fare.
Men no, tre år seinare, har regjeringa føreslege å auke tilfluktsromkapasiteten over heile landet. Det stadfesta statsminister Jonas Gahr Støre og justis- og beredskapsminister Emilie Enger Mehl då dei førre veke la fram Meld. St. 9 (2024–2025) Totalberedskapsmeldingen: Forberedt på krise og krig frå regjeringa.
27 år utan bygging
Skulle det oppstå krig, er ei av hovudoppgåvene til styresmaktene å evakuere befolkninga til trygge opphaldsstader. Og krig på norsk jord er ikkje lenger utenkjeleg. Det er tvert om noko vi må vere budde på kan skje, ifølgje Støre og Mehl. Spørsmålet er om det regjeringa har lagt fram, førebur oss på å kunne evakuere.
Krig på norsk jord er ikkje lenger utenkjeleg, var bodskapen frå statsminister Jonas Gahr Støre og justis- og beredskapsminister Emilie Enger Mehl då dei la fram totalberedskapsmeldinga i førre veke.
Foto: Rodrigo Freitas / NTB
Det konkrete forslaget frå regjeringa er at Stortinget skal oppheve eit vedtak frå 1998, som har gjeve fritak frå plikta til å byggje tilfluktsrom i nye bygg. Gjer Stortinget det, skal det framover byggjast private tilfluktsrom i nye bygg på over 1000 kvadratmeter og offentlege tilfluktsrom til 20 prosent av innbyggjartalet i kommunane.
Men i utgangspunktet er det såpass dårleg stilt med tilfluktsrom i Noreg at det vil ta lang tid å ta att etterslepet. For sidan vedtaket om fritak vart gjort i 1998, er det ikkje bygd nye tilfluktsrom i det heile, går det fram av totalberedskapsmeldinga. På same tid har folketalet i landet auka med om lag ein fjerdedel, og det er bygd nye store skular og sjukehus, hotell og kulturhus. Ja, i ein by som Oslo det endåtil bygd nye bydelar og nytt regjeringskvartal utan krav om tilfluktsrom.
Ifølgje Mona Brygard, som er seksjonssjef i Sivilforsvaret, er det i tillegg tilfluktsrom som er avvikla i same periode. Kapasiteten har altså gått ned også i faktiske tal.
Den eine T-banestasjonen eg sikta meg inn mot i 2022, finst til dømes ikkje lenger på Sivilforsvarets kart over tilfluktsrom.
Langt bak naboland
På landsbasis er det i dag litt under 20.000 tilfluktsrom. Rundt 19.000 av dei, med til saman 2,2 millionar tilfluktsromplassar, er private, det vil seie at dei er til for dei som normalt oppheld seg på eigedomen eller i bygningen der tilfluktsrommet er. Dei 600 offentlege tilfluktsromma rundt om i landet har på si side berre plass til 300.000 personar alt i alt. Samla gjev dette ein såkalla dekningsgrad på om lag 45 prosent av befolkninga i dag, medan det tilsvarande talet var 60 prosent i 1998, ifølgje Brygard.
Ei jamføring med nabolanda våre slår endå dårlegare ut, for Finland har ei dekningsgrad av tilfluktsrom på 90 prosent, Danmark har 80 prosent, og i Sverige ligg talet på 70 prosent.
Nær halvparten av kommunane i Noreg har heller ikkje før 1998 hatt plikt til å byggje tilfluktsrom, for plikta gjeld i tettbygde strøk og der risikoen for å verte utsett for krigshandlingar har vorte vurdert som høgast. Etter gjeldande forskrift frå 1995 omfattar det i alt 171 kommunar, ifølgje Sivilforsvaret.
Seniorrådgjevar Camilla Fosse i Justis- og beredskapsdepartementet seier det skal gjerast nye vurderingar av kvar det kjem til å verte krav om å byggje tilfluktsrom framover, men at det nok ikkje kjem til å vere naudsynt med tilfluktsrom alle stader framover heller.
– Men dekningsgraden skal verte høgare enn dagens 45 prosent, seier ho.
– Korleis handterer vi at vi per no har dekning til berre halvparten av befolkninga?
Bjørn Tallak Bakken, fyrsteamanuensis ved Universitetet i Innlandet
– Tilstanden varierer
Ein annan konsekvens av byggjefritaket frå 1998 er at sjølv dei nyaste tilfluktsromma i Noreg byrjar å verte nokre år.
Eva Sjøholt-Sandvik, som er sjef for Oslo og Akershus sivilforsvarsdistrikt, seier det er skilnad i standard og verneevne mellom tilfluktsromma, alt etter når dei er bygde.
– Dei som vart bygde etter andre verdskrigen, har annan standard enn dei som er bygde etter nyare forskrifter. Den gong var det andre krav til vern mot gassar og radioaktiv forureining, seier ho.
Det er heller ikkje alle eksisterande tilfluktsrom som i dag er i den tilstanden dei bør vere i, legg ho til.
For sjølv om eigarane av tilfluktsrom etter regelverket har plikt til å halde romma ved like i samsvar med forskriftene dei er bygde etter, og syte for at dei kan vere klare til bruk på 72 timars varsel, er det ikkje alle som har etterlevd det. Sivilforsvaret, som fører tilsyn med tilfluktsromma, har konkludert med at «tilstanden på dagens tilfluktsrom er varierende».
Ifølgje Brygard er dei best vedlikehaldne tilfluktsromma ofte dei som også har ein funksjon i fredstid, til dømes som idrettshall, lagerrom eller anna.
Seks timars vern
Eit av dei rundt 600 offentlege tilfluktsromma i dag ligg på St. Hanshaugen i Oslo. Frå inngangen på gateplan går det ein 70 meter lang tunnel inn under bakken før ein møter inngangsdøra til tilfluktsrommet. Det liknar mest på tunnelar, det som ligg innanfor også. Tidlegare har det vore parkeringsplass for bilar her inne, og inntil for eit halvår sidan var det også parkeringsplass for bysyklar. No er dei større romma under bakken derimot tomme.
Sivilforsvarsadjutant Rune Larsen, som syner meg rundt, seier det er gjort store utbetringar i fleire av tilfluktsromma i landet i seinare tid. Anlegget på St. Hanshaugen vart oppgradert på 1990-talet og vernar no mot hendingar knytte til kjemiske, biologiske, radioaktive, nukleære og eksplosive stoff. På eit teknisk rom står aggregatet som kan forsyne anlegget med straum, og behaldarar med ABC-filter, som kan filtrere radioaktivt støv og gassar. På veggen heng utstyrslister og klargjeringsinstruks. I eit anna rom er det toalett og vaskefasilitetar. Ved ein faresituasjon skal anlegget kunne gje vern for 1130 personar i minimum seks timar, ifølgje instruksen.
– Må tenkje annleis
Bjørn Tallak Bakken er fyrsteamanuensis i beredskap, krisehandtering og samfunnstryggleik ved Universitetet i Innlandet. Han meiner nybygginga regjeringa no har føreslege, er eit steg i rett retning, men at det også må tenkjast annleis om dei som alt eksisterer: Regelen om at eit tilfluktsrom skal ha forsyningar og utstyr til å kunne gje vern i seks timar, bør utvidast, og klargjeringstida på 72 timar bør strammast monaleg inn, ifølgje han.
– Når vi no har tenkt byggje opp tilfluktsrom igjen, er det fordi krigen står på dørstokken. Då meiner eg at dei som har ansvar for å klargjere romma, bør tenkje gjennom korleis dei gjer det raskast mogleg. I tillegg må det lagast planar for korleis evakueringar til tilfluktsrom skal gjennomførast, og det må det også øvast på. Å få med befolkninga på å finne tilfluktsrom og vite korleis ein skal innrette seg, har vi ikkje øvd på på 30–40 år, og det går ikkje å vente noka velordna rørsle mot eit tilfluktsrom i ein krigssituasjon. Og korleis handterer vi at vi per no har dekning til berre halvparten av befolkninga, spør han.
Fleire artiklar
Familien Nerdrum ved garden i Stavern.
Foto: Agnete Brun / NRK
Ikkje alt er politikk
Politiseringa av Nerdrum-familien er påfallande i lys av kor upolitisk Nerdrum eigentleg er.
Torje Hommedal Knausgård tek mastergrad i fransk ved Universitetet i Oslo. Lea Marie Krona gjer det same i tysk. Dei har få å sitje i kollokviegruppe med.
Foto: Sigurd Arnekleiv Bækkelund
Framandspråka forsvinn
Tilgangen på framandspråk er større enn nokon gong. Likevel er det stadig færre som vil studere dei.
Teikning: May Linn Clement
Forgard i nord
Kan USA kome til å ta over Grønland med makt?
Rune Slagstad på veg inn til Finansdepartementet i november i fjor.
Foto: Dag og Tid
Fylgjene av konkurransestaten
Rune Slagstad syner korleis venstresida lenge har gløymt røtene og prinsippa sine. Der andre held seg til vande spor, gjenetablerer han vona om at vi kan finne ut av kva som er viktigast å diskutere.
Jean-Marie Le Pen døydde 7. januar, 96 år gamal.
Foto: Stephane Mahe / Reuters / NTB
Ein politisk krigar har falle
Jean-Marie Le Pen (1928–2025) vart ein nybrotsmann for all høgrepopulisme i dag.