William Sem Fure

william.sem.fure@gmail.com

For ti år sidan fanst det enno dei som hadde trua på Vladimir Putin – både i Russland og i Vesten. Ein trudde at økonomisk samarbeid og ein fri, open marknad skulle dra russarane gradvis inn i den vestlege sfæren. Så feil kan ein ta.

Sjølv arbeidde eg i Barentshavet som linefiskar, av og på, i denne tida. Mellom 2010 og 2018 var mange av kollegaene – og med tida, venene mine – russarar, hovudsakleg frå Murmansk. Nokre av dei var også frå andre stader som ein gong hadde lege under Sovjetunionen, anten som provinsar eller som satellittstatar. Eg arbeidde saman med sjøfolk frå Sibir, Ukraina, Latvia og Litauen.

Frå mafia til Putin

Sjølv om dei til dels var busette i Nato-land, var langt dei fleste av desse sjøfolka etniske russarar. Mange av desse russiske minoritetane går tilbake til dei tidlege sovjetåra. Stalin var i si tid ein meister i demografisk manipulasjon.

Den politiske stabiliteten i Sovjetunionen vart mellom anna sikra ved å tvangsflytte på millionar av menneske. Nokre vart flytta austover for å fylle dei tomme fabrikkane aust for Uralfjella. Andre vart flytta vestover for å motverke framveksten av nasjonale rørsler, til dømes i Ukraina og i dei baltiske landa.

Som nyfiken ung mann var dette tema som interesserte meg storleg. Eg spurde og grov når eg hadde tid mellom oppgåvene på dekk. «Kva meiner de eigentleg om Putin? Korleis er det å leve i Russland (eller i skuggen av Russland) i dag?»

Svara eg fekk pla, interessant nok, framvise eit skilje mellom dei som var fødde og oppvaksne i Russland, og dei som var oppvaksne som minoritetsrussarar. Dei som kom frå sjølve moderlandet, såg som oftast Putin som eit slags minste vonde.

– Før Putin var det mafiaen som styrte alt. No har vi i det minste eit minimum av orden, svarte til dømes Vladimir, fabrikksjefen som lærte meg å sløye, fryse og stuve fangsten forsvarleg i lasterommet.

Den sterke mannen

Når eg snakka med dei baltiske russarane, var det andre svar å få.

– Putin er ein sterk mann. Han har det Russland treng for å setje seg i respekt i verda, fekk eg høyre av dekksmannen Aleksej.

Seinare, då vi sat i messa og åt, fann han fram bilete av atomubåtar og hangarskip på mobilen.

– Slikt har de ikkje her i Noreg, sa han, kry som ein hane.

Trass i at svara varierte, var det sjeldan eit problem å få folk i tale. Dei fortalde om politisk vanstyre, om løningar som ikkje var til å leve av, og om enorme rusproblem. Eg hugsar særleg ein annan dekksmann, (endå ein Vladimir), som kunne fortelje om trailerlaster med opium som fekk passere fritt heile vegen frå Afghanistan.

Vegen gjekk gjennom dei tidlegare sovjetrepublikkane i Sentral-Asia og rett over den russiske grensa. Derifrå vart innhaldet distribuert vidare i landet og hamna mellom anna blant ungdomane i drabantbyane kring Murmansk. Dottera til Vladimir, som var i barneskulealder, kunne ikkje gå ned trappa i blokka der dei budde, utan ein vaksen vaktar, trappeoppgangen var nemleg teken over av det han ganske enkelt kalla «dei narkomane».

Heilt mafiafritt var Putins Russland med andre ord ikkje, men den verste lovløysa var tatt knekken på ved at dei kriminelle leiarane vart omskolerte til politikarar og oligarkar. Og i desse åra vart slike tema drøfta openlyst. Sjøfolka tok stilling både for og imot Putin; dei verka ikkje redde for å ha verken den eine eller den andre meininga.

Praten som stilna

For nokre veker sidan tok eg opp att kontakten med dei gamle kollegaene for å høyre korleis livet deira hadde endra seg etter krigen i Ukraina. Dei russiske statsborgarane var éi sak. Dei kunne ikkje lenger arbeide på norske fartøy på grunn av sanksjonane som vart innførte etter februar i fjor. Men for dei som er EU-borgarar, er ikkje dette eit problem.

Eg snakka mellom anna med russisk-latviaren Sergej, ein kollega eg hadde reist med «vestafor», som fiskarane kallar det. Vi hadde fiska lange og brosme i nær to månader vest for Shetland og Orknøyane, og i nærleiken av Rockall.

Eg kjende han frå denne tida som ein pratsam type, ein som likte å sitje lenge i messa og diskutere dei store spørsmåla. Men då eg tok kontakt igjen, var han mindre pratsam.

– Vi snakkar ikkje om politikk om bord, fekk eg høyre.

– Alle har sine syn på saka, det er klart. Men det gjeld å vere smart og ikkje snakke for høgt. Krig er grufullt, det er alt eg har å seie om den saka. Eg håper det vil vere over i løpet av neste år.

Det vindauget i tida som eg hadde tatt del i for ti år sidan, var no lukka.

– Hugs på: Eg vart fødd i Sovjetunionen, eg voks opp under sovjetstyret. Ver smart, hald munnen lukka. Det er det eg har lært.

Fryktkultur?

Det Sergej fortel om, er naturlegvis ikkje noko nytt. Snarare er det kan hende det ein burde vente frå ein med hans bakgrunn. Eg prøvde meg likevel på ei rekkje andre tidlegare kollegaer, inkludert ein skipper (ein tredje Vladimir) som eg hadde diskutert mykje med.

Han fekk innvilga norsk statsborgarskap for mange år sidan og skulle sånn sett stå friare til å seie det han meiner. Likevel fekk eg berre høflege, men lite interessante svar frå han: «Hei, William. Eg er for tida på Nordkappbanken og fiskar, og det er viktig for meg å konsentrere meg om arbeidet, så eg kan ikkje seie så mykje nett no.»

I utdanna kretsar ville ein kan hende ha kalla slikt for ein teiekultur eller ein fryktkultur. Det ville sikkert ikkje ha vore heilt feil heller. Det er i alle fall ei tilbakevending til ein slags sovjetisk normal – til ei stemning som minner om den kalde krigen. Samstundes kan ein òg sjå det heile frå motsett side. Det er jo til sjuande og sist eit under at ting ikkje er verre enn dei er.

For trass i at dei diplomatiske forholda har kjølna merkbart, har Noreg og Russland klart å halde på eit funksjonelt samarbeid i nordområda. Den blanda norsk-russiske fiskerikommisjonen møttest både i fjor og i år og vart som vanleg samde om fastsetjinga av årskvotane på torskestammen i Barentshavet. Og på dette området er faktisk den kalde krigen noko så uvanleg som ei solskinshistorie for Noreg.

Avmålt profesjonalitet

I 1974 fekk vi nemleg formalisert ein samarbeidsavtale som på den tida alt hadde vore utøvd i praksis sidan 1950-åra. Grunnlaget vart lagt rundt 1900, då forskar-diplomatane Fridtjof Nansen og Nikolaj Knipovitsj møttest under ei flåtevitjing i Noreg. Frå 1975 og utover sette norske og sovjetiske forskarar kvarande årvisst stemne der dei utveksla alt dei hadde samla av data, og oppdaterte kvarandre på alt som var gjort av havforsking.

Denne ordninga heldt seg ved lag – mirakuløst nok – også gjennom den turbulente perioden etter oppløysinga av Sovjetunionen og heilt opp til i dag. På mange måtar fungerte avtalen slik ein hadde drøymt om at liberaliseringa av Russland i 1990-åra skulle gjere: Gjennom felles økonomiske interesser klarte dei to landa, på tvers av harde politiske frontar, å byggje opp både profesjonelle og personlege band og gjensidig respekt.

Når dei russiske sjøfolka vel å ikkje snakke høgt om politiske forhold, vitnar det med andre ord om ein pragmatisk grunntanke som har stått si prøve i over hundre år. Og det går begge vegar; også dei norske sjøfolka har for vane å vise avmålt profesjonalitet i nordområda.

Skipperen Johnny, som eg reiste saman med i 2015, kunne mellom anna fortelje meg det same som Sergej:

– Vi snakkar ikkje politikk om bord; vi har ikkje eit politisk problem. Arbeidet går nett som det alltid har gjort. Det er like mange norske fartøy i russisk sone no som før. Sjølvsagt finst det dei som var skeptiske i starten, som frykta at dei kunne bli arresterte av russisk kystvakt om dei gjekk inn der. Men vi lærte fort at det var det ingen grunn til. Eg har aldri hatt noko problem med russarane, verken med fiskarane eller med kystvakta.

Funksjonelt kompromiss

På bakkeplan synest det med andre ord som borgfreden rår. Kvar mann gjer det han skal, og ein unngår konflikt ved å la visse spørsmål liggje urørte. Men om denne tilstanden kan halde seg, er ei anna sak. For det er ein skjør balanse det er snakk om – både på det personlege og på det politiske planet.

Trass i at Noreg har gjeve milliardar av kroner i krigsstønad til Ukraina, er ikkje alle våre allierte like nøgde med at russiske fartøy enno har tilgang til norske farvatn og norske hamner, sjølv om dette er avgrensa til Tromsø, Båtsfjord og Kirkenes. Det er berre ein liten prosent av den russiske fangsten som vert omsett i norske hamner; langt det meste vert selt i Murmansk.

Avgrensinga har altså lite å seie økonomisk for russarane, men er avgjerande for at norske styresmakter kan halde oppsyn med trafikken utan å strupe han heilt. Det er med andre ord eit særs funksjonelt kompromiss, men for liberalt for mange av våre allierte.

Britane, som har stengt farvatna sine for all russisk trafikk, pressar på for at vi skal innføre like strenge sanksjonar som dei. På dette viset vil dei sperre russarane heilt ute frå Nordsjøen, Norskehavet og det vestlege Barentshavet.

Og det er sjølvsagt eit poeng at ein ikkje kan tillate seg å vise veikskap eller vere naiv i møte med Putins Russland. Det gode samarbeidet er under press, ikkje berre frå vest, men også frå aust. Russarane har trappa opp militære øvingar og flyg i norsk sone med bombefly som er laga for atomvåpen – kva dei har i lasta, er det berre dei sjølve som veit.

Der finst òg dei som hevdar at dei opne norske hamnene vert nytta til innkjøp av varer som ikkje går til fiske, men endar ved fronten i Ukraina. Fleire fiskefartøy har òg vorte mistenkte for spionasje. Med andre ord er vi nøydde til å halde streng oppsikt og kontroll med all russisk ferdsel til og frå Noreg.

Svalbard-spørsmålet

Men éin ting er å gjere noko slikt når ein er ei øybasert atommakt med stor krigsflåte. Det er noko heilt anna for eit lite land som attpåtil deler både hav- og landgrense med russarane. Vi har dessutan ein lang tradisjon for nært samarbeid med grannane våre – noko engelskmennene ikkje har på same vis.

Noko som gjer det heile endå meir utfordrande, er den utruleg komplekse situasjonen på Svalbard. Hittil har russarane vore nøgde med å la oss forvalte øya og det tilhøyrande farvatnet. Ein vesentleg grunn til at dei har gått med på dette, er at vi har vorte oppfatta som legitime og rasjonelle forvaltarar.

På papiret er det enno Noreg som har øvste mynde på øya. Samstundes er dette ei løysing som avheng av at vi vert oppfatta som ein legitim forvaltar, også av dei russiske innbyggjarane og av sjøfolka som ferdast i farvatna.

Skulle vi prøvd å gjere som britane, ville denne legitimiteten vore borte. Då ville vi sannsynlegvis stått framfor ei endå hardare eskalering enn det vi har sett hittil i nord – det er altså på ingen måte i norsk interesse at spørsmålet om Svalbard skal takast opp att.

Kjenner spelet

I 2016 var eg sjølve fiskar i russisk sone, rett vest for Novaja Semlja. Eg arbeidde som fabrikksjef. Jobben innebar mellom anna at eg var ansvarleg for registreringa og merkinga av fangsten i lasterommet. Sidan vi hadde fiska på norsk side først, måtte russisk kystvakt om bord for å registrere kor mykje vi tok med oss inn.

Ein kan sikkert sjå føre seg kor nervøs eg var då eg tok imot to unge soldatar som ikkje snakka eit ord norsk eller engelsk. Men til mi store lukke hadde eg med meg Pavel, ein litauisk russar.

Han tok seg av omsetjinga og det meste av snakkinga.

– Ta det heilt roleg, sa han til meg medan vi såg på at dei sjøsette lettbåten.

– Eg kjenner desse typane, og eg tippar at dei er minst like nervøse som du. Sannsynlegvis er dei heilt ferske vernepliktige frå innlandet. Dei hadde sikkert aldri sett havet før dei vart innkalla.

Pavel hadde nok rett, for dei to verka utilpasse med å vere om bord, og dei gjorde eit kort ærend av inspeksjonen.

– Eg har aldri hatt noko problem med russisk kystvakt, som Johnny sa det så fint.

Så enkelt var det heile i 2016, og trass i storkrigen på kontinentet er det ikkje heilt håplaust i dag heller. Men for kvar dag som går, sit Noreg fastare mellom borken og veden, midt på grensa mellom aust og vest, medan det bryggjer opp til eit stormaktsspel i nord.

Kor lenge kan sjøfolka halde fram med å seie som Johnny og Sergej, at dei «ikkje snakkar politikk om bord»? Det er ikkje godt å svare på. Det einaste gode nyhendet, er at dette er ein posisjon vi har hatt lenge. Norske politikarar og diplomatar veit korleis ein speler dette spelet – og det gjer sjøfolka i Barentshavet òg.