USA

Håvard Rem

post@rem.no

Sørlendingane – dei av oss som ikkje utvandra – skårar lågast i mobilitetsundersøkingar. Med amerikanarane er det motsett. Etter at dei innvandra, har dei halde fram med å vandra innanlands. Ei forteljing om persontransporten i Statane kan gjerne byrja i Chicago, og halda fram på toget til Los Angeles.

I den nye verda stod dei europeiske katedralane opp att som kontorbygg, slår det meg på veg til Union Station midt i Chicagos metrosløyfe der Knut Hamsun var trikkekonduktør då dei reiste seg kring han, verdas fyrste skyskraparar. Lenge før funksjonalismen vart eit berande stålskjelett kledd i kyrkjeleg nygotikk og terrakotta, utsmykka med til dømes fisk, som det høgtid­same Fisher-bygget med alle karnappvindauga i Dearborn Street rett ved jarnbanestasjonen.

Ei mengd privateigde stasjonar låg attmed sløyfa då Hamsun budde her på 1880-talet, før dei vart samla i Union Station, sjølve hjartet i jarnbanenettet i Statane. Herfrå går alle dei fire banane til Stillehavet, og det har dei gjort i meir enn hundre år. Stundom har traseane flytta litt på seg, nett som laupet til Mississippi, elva som dei alle kryssar. I stasjonsbygget har dei samla dei vene logoane til alle banane, utforma i ein design frå storleikstida for hundre år sidan, og med gilde namn. Om vegar og gater i Statane gjerne berre er eit tal, har jarnbanane namn med sus som frå eit tog.

Ørnen

Den lengste og sørlegaste av dei fire stillehavsrutene frå Chicago går gjennom sørstatane til Los Angeles, Texas Eagle – som om du drog frå Narvik mot svenskegrensa om bord i Nordlandsørnen. Sjølv har eg gått om bord på den nest sørlegaste ruta, Southwest Chief, som òg endar i Los Angeles, men eg skal ha fleire og lengre stogg undervegs. Ei nordlegare rute, til San Francisco via Utah, vart den fyrste transkontinentale jarnbanen då han i 1869 knytte California til byen Omaha ved Missouri-elva i Nebraska. Av di ho kryssar Rocky Mountains, er ruta populær, som Bergensbanen over Hardangervidda (men heime er Ofotbanen venast). California Zephyr kan me attdikta til Hordaland Vestavind. Den nordlegaste banen fylgjer den kanadiske grensa til Seattle. Namnet, Empire Builder, kunne ha fått ein heimsleg versjon om tyskarane hadde forlengt Nordlandsbanen til Tromsø – Noregsveldebyggjaren.

Men Chicago er òg start- og endepunkt for dei store jarnbanane austover mot Atlanterhavet. Til og frå Washington går Capitol Limited, Hovudstadekspressen. Frå Boston eller New York kjem du til Chicago og Dei store sjøane med Lake Shore Limited – Mjøsbreiddekspressen, med andre ord. Men det endar ikkje der. Det er òg i Chicago dei byrjar, alle togrutene gjennom Midtvesten. Til Pontiac i Michigan går Wolverine – Jerven høver som namn på Bratsbergbanen gjennom Telemark. City of New Orleans går til byen med same namn heilt sør i Louisiana. Lincoln Service tek deg til Kansas City i Missouri. Og til Milwaukee, den største byen i Wisconsin, går Hiawatha Service – som om den no planlagde jarnbanen over Nordkalotten til Kirkenes vert heitande Aslak Hætta-lina.

Carl Sandburg

I 2006 fekk jarnbanen frå Chicago til Quincy ved Mississippi-elva namnet Carl Sandburg, som om du drog frå Hamar til Lillehammer om bord i Alf Prøysen. Med poeten, Chicago-journalisten, songtekstsamlaren, folkloristen og svenskamerikanaren Sandburg (1878–1967) går ei line frå Statanes urskald Walt Whitman til beatpoeten Allen Ginsberg og songpoeten Bob Dylan. Diktet «Ekspress» er frå samlinga Chicago Poems (1916):

Eg fer med ekspressen, eit av dei

dugelege toga i landet.

Hamrande over prærien mot blå dis

og mørk luft fer femten stålvogner

med tusen menneske.

(Kvar vogn skal verta skrap og rust og

kvar leande mann og kvinne i mat-

og sovevogna skal verta oske.)

Eg spør ein mann i røykjevogna

kvar han er på veg og han svarar:

«Omaha.»

Dei siste åra har Amtrak tilbode forfattarar skriveopphald om bord i toga, med måltid og sovevogn inkludert. Fyrste året fekk dei 600 søknadar. Men som Chris Taylor, ein av vinnarane, fortel:

– Det er vanskeleg å arbeida om bord av di det heile tida er så mykje å sjå.

Aust og vest

Framleis er me austanfor grenseelva Mississippi. Dei tre togtimane gjennom præriestaten og kornkammeret Illinois har førebels synt meir innmark enn du får sjå på eit døger frå Stavanger til Bodø. Me fer over ei uendeleg og framleis aprilbrun pannekake pynta med raude gardshus og kvite siloar, og høgare siloar ved dei små sidespora. For ei gåve til dei som flykta frå fattigdomen i Europa. Her dreiv bøndene sjølve og finansierte jarnbanebygginga for å nå marknaden i Chicago. No er eg om bord i eit av dei store Amtrak-toga, med to etasjar, og utsynet er godt frå øvredekket. Kveldssola skin. Snart kryssar me Mississippi.

Elva er grense mellom delstatar, som her og no, Illinois og Iowa, men fyrst og fremst er ho grensa mellom aust og vest på kontinentet. New Spain og New France strekte seg til Mississippi, nett som dei britiske koloniane som i 1776 vart til USA. Vesten – kjend frå omgrep som Det ville vesten, Western-filmar og Country and Western – var det enorme landet på hi side av elva. Ho skilde sivilisasjon frå lovløyse. Elva vart òg sett som grense for dei innfødde. På 1830-talet, hundre år før tyskarane sette i gang si etniske reinsking, fatta Washington vedtak om å reinska landet austanfor Mississippi for dei opphavlege innbyggjarane.

Bill

At det romslege setet kjennest trongt, kjem av Bill, ein uvanleg stor førtiåring med hawaiiskjorte og tyske røter. Magemålet er det doble av skuldermålet. Ferda er på førti timar og 400 mil. Toget er fullt. Sitje- og soveplassar er utselde. Han er klam og tungpusta, men syner seg som ein god gut. Heime er me skeptiske til folk som fortel livshistoria si før fem minutt har gått, men som god amerikanar gjer Bill det. Han er på veg til Albuquerque i New Mexico for å vitja ein fetter som har mobba han i tjue år, men som no har bede han koma før det er for seint. Bill er operert for strupekreft og andar tungt gjennom eit hòl i halsen som han tettar med høgre peikefingertupp når han pratar. Eg freistar å oppmuntra han med at mormora mi vart eldgamal jamvel om ho òg levde med luftrøyret lagt ut i halsen av di lækjarane øydela det då ho vart operert for struma grunna jodmangel i ei norsk innlandsbygd utan fersk fisk. Bill lèt seg ikkje trøysta. Han likar ikkje fisk, og dette er den fyrste togferda hans etter operasjonen. Når han klagar til konduktøren over varmen her oppe på øvredekket, får han eit sete nede og eg tosetaren for meg sjølv. Men me sest att. Eg har ikkje tal på kor mange amerikanarar eg vert kjend med på eit eller anna tog, folk eg ikkje hadde møtt om eg drog med bil, og heller ikkje med buss eller fly, for om bord på Southwest Chief er det ikkje berre restaurantvogn og kafé, men òg ei sosialiserande glastakvogn, observation car.

Gullalder

I glastakvogna treffer eg att Bill som held ut varmen på øvredekket når han kan kjøla seg med øl frå kafeen. Eit yngre par har henta fram gitar, whisky og songrøyst. Ein tysk lækjar som flytta hit frå Stuttgart alt i 1971, og som i mange tiår har arbeidd med dei døve i traktene, har historier knytte til alt me får sjå frå dei dreielege stolane i glastakvogna medan sola søkk i Mississippi.

Lenge var elva grense for jarnbanen òg. Statane var ikkje fyrst med tog, men dei var snøgt størst. Alt i 1860 hadde landet like mykje jarnbane som resten av verda til saman, om lag 5.000 mil, ei tredobling frå 1850, men knapt ei skjene var lagt vestanfor Mississippi. Planane var der, og for å finna mogelege trasear sende selskapa av garde landmålarar. Det kan nok John fortelje meir om, ein landmålar eg skal møta når eg forlèt toget i morgon, i New Mexico, ved foten av Rocky Mountains – ein av dei store utfordringane for bygginga av dei transkontinentale banane, ved sida av innfødde og lovlause.

Men så kom borgarkrigen i fyrste helvta av 1860-åra. Om krigen forseinka jarnbanen i vest, vart han avgjort av jarnbanen i aust. Slavestatane i sør baserte seg på vasstransport og hadde berre sporadiske jarnbanar knytte til bomullsindustrien, medan delstatane i nord hadde verdas største tognett som sytte for snøgge troppeforflyttingar og forsyningar.

Med opninga av Omaha–Sacramento-ruta i 1869 byrja den verkelege gullalderen for toga i Statane, ja, for Statane i det heile. Frå 1870 til 1890 vart skjenelengda nok ein gong tredobla, til ein kvart million kilometer, om lag ein firedel av den samla skjenelengde i verda – i dag. I Statane hadde då jarnbanen vorte den største næringa med flest tilsette – nest etter jordbruket. Då banen til Stillehavet stod klar, hadde California alt i tjue år høyrd til Statane, men utan vettug samferdsel med aust. Somme sleit seg ut på kjerrevegar, over fjell og gjennom område med innfødde. Somme nytta veker på å segla om Kapp Horn. Somme vart sjuke av å ta snarvegen gjennom sumpane i Panama. No kom ikkje berre jarnbanen, som gjorde reiseveker til dagar og dagar til timar, men òg telegrafstolpane attmed skjenegangen.

Tre vegar

Det var jarnbanen som ikkje berre definerte, men òg periodiserte historia om Det ville vesten, slik ho vert fortald i bøker og filmar. Historia har tre hovudperiodar: før, under og etter jarnbanen. Kvar av dei tre periodane er kjenneteikna av kvar sin legendariske transportåre gjennom det området eg no fer i: Kansas, Colorado, New Mexico, Arizona. Og alle dei tre transportårene gjekk gjennom den byen der eg forlèt toget i morgon, Las Vegas, ikkje gamblarbyen i Nevada, men den mest valdelege byen i Det ville vesten: Las Vegas i New Mexico.

Eg har kome fram til at dei tre transportvegane hadde ei storleikstid på om lag eit halvt hundreår. Den fyrste var ein kjerreveg for hestar og diligencar, frå 1820 til 1880, frå Missouri-elva til Santa Fe, hovudstaden i New Mexico. Santa Fe-vegen vart utkonkurrert av kyst til kyst-jarnbanen, med ei storleikstid frå 1870 til 1930. Og sist på 1920-talet opna bilvegen Route 66, som òg heldt det gåande i eit halvt hundreår, frå Chicago til Santa Monica i California, før han vart erstatta av eit nettverk av mellomstatlege motorvegar og jumbojetane som gjorde at folk flest kunne flyge.

Slik skiftet frå hest og båt til tog kom på 1870-talet, kom skiftet til bil alt på 1920-talet – ein god mannsalder før i Noreg. På berre dette eine tiåret vart talet på bilar i Statane tredobla, frå sju–åtte til 23 millionar motoriserte køyrety. Ved førre hundreårskifte, då amerikanske tog rulla på 300.000 kilometer med skjenegang, var det berre 8000 bilar i landet. Ein generasjon seinare tok dei over.

Morgon

Det ljosnar i aust. Medan det har vore mørkt, har me klatra tusen meter. Dei store sjøane og Illinois-prærien ligg 200 meter over havet, og no er me på 1200. Innmark har vorte utmark. Korn har vorte kyr. Av di me ikkje berre er høgare, men òg lenger sør, har brune jorde vorte grøne beite som etter kvart vert kvite. Dei neste timane skal me klatra tusen meter til og vel så det. Fjell syner seg langt borte. Mot oss kjem ein vegg av regn som sidan vert hagl og så snø. I sterk morgonsol susar me me inn under ein svartnande Colorado-himmel. I solsikkedalen, Sunflower Valley, ligg eit trolsk ljos over dei mange kvitevare- og bilkyrkjegardane attmed skjenegangen.

I La Junta er det ein halvtimes stogg. Bill ser medteken ut, og hawaiiskjorta er krøllete etter ei lang natt i setet, men no hyggjer han seg med ein sigarett på perrongen. Det går ei hostande skjelving gjennom den store kroppen når han høyrer at mormor mi fekk ei strumavenninne som røykte gjennom hòlet i halsen. Eg legg til at mannen hennar var med og bygde jarnbanen gjennom heimtraktene mine, Sørlandsbanen. Bak oss tronar eit raudt lokomotiv. Som i så mange andre småbyar attmed ruta er det eit gamalt lokomotiv som har fått heidersplassen i sentrum. Små jarnbanemuseum ligg på annankvar stasjon –- ofte har det no ubemanna stasjonsbygget vorte museum. Vill vest-tida er som ei vikingtid for amerikanarane, og lokomotiva vert heidra som osebergskip dei nytta for å leggja under seg landet. Men nett som nordmenn fer dei i meir moderne transportmiddel no.

Amtrak

Slik den transkontinentale jarnbanen til California var verdas største byggeprosjekt på 1800-talet, var konkursen til jarnbaneselskapet Penn Central Railroad, nøyaktig hundre år seinare, i 1970, den største i amerikansk historie til då. Etter at dei amerikanske toga i 130 år hadde vore offisielt postbod, med sortering om bord, mista dei den oppgåva i 1967. Passasjerane mista dei òg. I lagnadsåret 1970 hadde talet på bilar på vegane i Statane passert hundre millionar. Eit titals togselskap gjekk konkurs. Då greip dei føderale styresmaktene inn og skipa eit statleg selskap, Amtrak. Motstanden var – og til dels er – stor. Amerikansk jarnbane hadde alltid vore – og lyt alltid vera – privat. Men kva er privat? Motorvegar og lufthamner – infrastrukturen til bilane og flya som utkonkurrerte jarnbanen – var jo statleg finansierte, så kvifor ikkje òg jarnbanen? Den tenkinga vann fram, og Amtrak såg dagens ljos.

På dei snart femti åra har dei makta å dobla passasjertalet. Det er ikkje verst, men med drygt 30 millionar togpassasjerar årleg, mot Japans ni og Indias åtte milliardar, står den amerikanske jarnbanen for berre 0,3 prosent av persontrafikken i landet. I rekordåret 1916, då Carl Sandburg gav ut diktet «Ekspress», var talet meir enn 90 prosent.

Same året var det meir enn ein halv million skjenekilometer i Statane. Amtrak nyttar i dag berre 30.000 av dei. Så kva har skjedd med den halve millionen? Ligg han attgrodd som jarnbanen britane gav som avskjedsgåve til jamaikanarane? Tvert om. Han vert nytta som aldri før. Om USA som jarnbanenasjon har vorte ein dverg på passasjertrafikk, er dei størst på gods, berre slått av eit land med fire gongar så stor folkesetnad, Kina. Ein særs høg del av all godstransport over land i Statane – fire gongar høgare enn i Noreg – er det jarnbanen som tar seg av. Den vesle persontrafikken tar Washington seg av.

Snøstorm

No fer me gjennom ein snøstorm. Attmed lina beitar storfeet som svarte prikkar i alt det kvite. Me klatrar mot det høgaste punktet på banen, Raton-passet, på høgd med Galdhøpiggen, med ein tunnel som byrjar i Colorado, men når du kjem ut av han, er du i New Mexico, og då er det berre få timar att til Las Vegas der eg skal av, til Albuquerque der Bill skal møta fetteren sin, og til Winslow der døvelækjaren er på veg. Eg kjem til å tenkja på Townes van Zandt (1944–1997), ein songpoet frå Southwest som eg fekk høyra på ein kafé i Oslo, det må ha vore midt i 1990-åra, og refrenget i songen hans «Snowin’ on Raton»:

It’s snowin’ on Raton

Come morning I’ll be through

them hills and gone

Jarnbanesubsidiane vekkjer framleis strid i Statane. Når det kjem til langdistansetoga, som det eg er om bord i, vil den sitjande presidenten ha eit spleiselag mellom Washington og dei delstatane toget dreg gjennom. Planane om snøggtog på austkysten er utsett. Statane er ikkje Europa. Avstandane er så store at heller ikkje snøggtog vil ta store jafs av flytrafikken. Chicago–Los Angeles er ikkje London–Paris. Men persontoga som ein ambivalent president Nixon berga i si tid, rullar framleis, som ei oppleving for dei som er rike på pengar eller tid.

Håvard Rem