USA

Håvard Rem

post@rem.no

Eg vert overraska når riksavisa skriv om plassen der eg snart skal gå av toget. Nemner dei Las Vegas, er det helst kasinobyen i Nevada og ikkje ein bortgøymd stad i New Mexico. Temaet er kjent: opioidepidemien som skakar Statane. Men at vesle Las Vegas byrjar med testing av tilsette i skulevesenet, er eit nyhende.

Det er ikkje difor eg stoggar her. Eg vil sjå Det ville vesten. Attmed skjenegangen ligg Kansas City, Dodge City og Santa Fe med minne om Krutrøyk, Morgan Kane og Wyatt Earp, men tidsreisa endar i Las Vegas, ein gong ein møtestad for revolvermenn som Billy the Kid, den farlegaste byen før og den mest uforandra no, i det minste av utsjånad. Eg tek inn på legendariske Plaza Hotel frå 1882 og får rommet til Bailey Chase, westernskodespelar og detektiv Don Harrison i 2017-sesongen av Twin Peaks.

Sundag

New Mexico er ein delstat på storleik med Noreg frårekna Finnmark, men med berre to millionar innbyggjarar. Innfødde har drive jordbruk og urbane samfunn her i tusen år, spanjolane bygde ein by her for 400 år sidan. Først i 1912 vart området ein del av Statane.

– Me har aldri vore av interesse for Washington. Landet er mineralfattig, og folk snakka spansk, men dei tok oss med av di me ligg på vegen til California, fortel Tom Clayton.

Eg treffer han og kona ein sundag morgon i Railroad Avenue i Las Vegas. Dei syner meg Rawlins-bygningen frå 1899 som dei no restaurerer. Den særeigne tinnplatefasaden i øvste etasje er ein av få som er att i delstaten. I huset losjerte Harvey-jentene, dei som arbeidde på jarnbanehotellet over gata, som òg vert restaurert no – eit av dei mange Harvey-hotella attmed jarnbanen i Statane.

I det føderale registeret over historiske stader er Las Vegas, med 15.000 innbyggjarar, oppført med nær tusen bygningar. Frå 1820 var staden ein særs viktig stasjonsby, fyrst for hestar, så for tog og sist for bilar, før trafikken styrte utanom og stagnasjonen la seg vernande over den verdfulle arkitekturen. Ein går i ein westernfilm, bokstaveleg tala, mange av dei er spela inn her. På andre sida av gata står ei kyrkjekulisse som vert nytta i TV-serien Midnight, Texas (2017–). Dei siste åra har Las Vegas-økonomien betra seg. Fleire fasadar får eit lyft.

RV-ane

I Railroad Avenue vert eg òg invitert inn i ein heim som Floyd Gutierrez står og fyller olje på, ein Dodge Superior 2500, 1973-modell, sliten og sjarmerande som eigaren, 1956-modell. Bubilar er livsstil i Statane, overalt er det parkar for RV-ane, som dei kallast, kortform for recreational vehicle. Som i ein norsk heim vert du bydd på kaffi eller øl, men eg er knapt gjest i eit rekreasjonskøyrety utan å verta bydd på recreational marijuana òg. At eg takkar ja til kaffi, kjem ikkje av den uoversiktlege lovgjevinga som endrar seg frå år til år og frå delstat til delstat. Etter at pot vart forbode i 1970, er fritidsnytte no tillate i ni statar, avkriminalisert i tretten, bøtelagt i tolv og straffeforfølgt i resten. På papiret er det ulovleg i New Mexico, men i Las Vegas som andre stader står vasspiper av glas i butikkvindauga. Alt endrar seg i ei liberal og irreversibel retning. Økonomien fangar. I California lever no tidlegare frisørar og glasmeistrar av å klippa grøne blad. Ein reknar med at dei 170.000 arbeidsplassane i marihuanaindustrien vil auka til 630.000 i 2025. Mormonarar ser eit endetidsteikn, og konservative republikanarar mislikar president Trumps forsikring om å respektera lovgjevinga i delstatane.

Dei fleste tillèt medical marijuana. I Los Angeles i California – den fyrste delstaten som legaliserte stoffet, og som frå i år tillèt sal og distribusjon – stod songpoeten Leonard Cohen på høge dosar av medisinsk og muskelavslappande marihuana då han utvikla ei smerteleg skjelettliding som han døydde av i november 2016, berre døgeret før Donald Trump vart vald til president. Då Adam Cohen året etter tok imot ein musikkpris på vegner av faren, fortalde han i takketalen at heile familien var samla kring dødsleiet samstundes som dei fylgde valinnspurten i fjernsynet. Då faren med djup røyst slo fast at Trump kom til å vinna valet, lo dei andre høgt og meinte at medisinen fekk han til å snakka over seg. I ettertid måtte dei gje han rett.

Eg spør Floyd om han som ung kom borti den frisinna kunstnar- og motkulturen som har prega New Mexico heilt sidan forfattaren D.H. Lawrence slo seg ned her for hundre år sidan, men livssoga hans er ei anna. Fødd utanfor ekteskap voks han opp hjå ein bestefar som tok han ut av skulen og sette han til fjøsstell då han var åtte år. Lenge køyrde han trailer mellom Las Vegas og hamna i Galveston i Texas, og han vart skild då kona leigde ein kar til å drepa han for å kassera inn livsforsikringa. Han syner meg eit digert skothòl nedst i nakken. Dei fem åra han sjølv sat inne, seier han ikkje stort om.

– Det har vorte for mykje smack (heroin, red.merk.) og piller her, meiner han og peikar vestover i byen. Sjølv held han seg til ølen i kjøleskapet og urtene i posen i hanskerommet, øl om kvelden og for svevnen ein nattings, om lag som raudvin. Elles trivst han best bakom rattet eller framom ei bok.

Opioid

Ein forslått kar veltar inn døra i RV-en og set seg stønnande i det ledige førarsetet, midt i kyrkjetida. Med blodskorper i andletet peikar han vestover og snøvlar om festen han kjem frå. Det eg får med meg, stadfestar uroa til Floyd. Folk nyttar crack og metamfetamin, men fyrst og fremst har Las Vegas ei heroin- og opioidutfordring. Rett ved hotellet mitt ligg administrasjonen til vestre skulekrins i byen. Det var frå det kontoret dei sende ut meldinga som nådde riksavisene. Dei skal byrja å testa for narkotika – ikkje for sentralstimulerande stoff, men for smertestillande opioid – og dei som skal testast, er ikkje studentar og elevar, men lærarar og tilsette. Ei undersøking synte at meir enn ein tredel av lærarane hadde eit så høgt stressnivå at dei nytta roande medikament.

Opioid er ei sekkenemning for smertestillande stoff med morfinliknande verknad. Éin type er endorfin, som kroppen lagar sjølv, og ein annan type er opiat, som opium og morfin, heroin og kodein, framstilt organisk eller halvsyntetisk av stoff som vert laga i naturen. Men epidemien kjem fyrst og fremst av ein tredje type, dei heilsyntetiske opioida, laga i laboratorium, lovleg eller ulovleg. I 2015 slo justisdepartementet fast at overdosedødsfalla hadde «nådd epidemiske nivå», og i oktober i fjor karakteriserte helsedepartementet epidemien som «ei nasjonal folkehelsekrise».

Det byrja i det små med ei haldningsendring i 1990-åra. Skremde av rockestjerner og Vietnam-veteranar som gjekk til grunne på heroin i 1970-åra, hadde dei fleste stor otte for dei vanedannande opiata. Men midt i 1990-åra lanserte den amerikanske lækjemiddelprodusenten Purdue Pharma syntetiske opioid i pilleform, saman med kampanjen Partnership against Pain (samhald mot smerte). Dei overtydde lækjarane og brukarane om at OxyContin ikkje var vanedannande og difor høvde for kronikarar òg. Det var lygn, men òg ei gåvepakke til dei som tek rekninga for helsestell. I Statane, som på norske sjukeheimar, kostar medikamentell handsaming ein brøkdel av menneskeleg handsaming.

Fentanyl

Overdosar – i hovudsak opioidrelaterte – tek no livet av 65.000 amerikanarar kvart år, 175 kvar dag, fleire enn skytevåpen og biltrafikk. Størst har auken vore for dei syntetiske opioida, frå 3000 dødelege overdosar i 2013 til heile 20.000 i 2016. Ein del kjem i posten frå Kina eller med smuglarar frå Mexico, men nær helvta av overdosane kjem på resept. The war on drugs (krigen mot narkotika) har vorte ein krig mot reseptblokka. Samstundes har heroindødsfalla auka til nær same nivå. Tre av fire heroinistar i Statane i dag byrja med lækjemiddel som dei etter kvart ikkje fekk utskrivne eller hadde råd til. Mellom amerikanarar under 50 år har no opioid vorte den viktigaste dødsårsaka. Bygda er råka hardare enn storbyane. Toppen av isfjellet vert jamleg synleg når ei stjerne sloknar. Mest kjende i seinare år er Prince, Tom Petty og Philip Seymor Hoffman. Ofte er det menn, og ofte, som med dei to fyrstnemnde, handlar det om fentanyl – eit uvanleg sterkt smertestillande medikament.

Men kvifor er det fyrst og fremst kvite som vert råka av epidemien, spør dei seg austpå, der overdosedødsfalla er særs høge i statar som New Hampshire, West Virginia, Kentucky og Ohio. Éi forklåring har vore at lækjarane er meir restriktive når dei skriv ut reseptar til ikkje-kvite.

Men er spørsmålet rett? I New Mexico meiner mange at det ikkje er det. Utan å vekkja nasjonal merksemd har talet på overdosedødsfall lenge vore høgt hjå dei innfødde minoritetane her, så høgt at politiet, som fyrste delstatspoliti, har vorte utstyrt med motgifta naloxon, så å seia ein hjartestartar for overdosedøyande. Biletet er annleis enn i Brugata i Oslo, for med opioid som er femti gongar sterkare enn morfin, vert marginane så små at lærarar døyr av overdose på skulen. På apotek i New Mexico kan du no kjøpa naloxon utan resept. Men det skal ikkje vera lett. Med pårørande og offentleg tilsette som kundegruppe har somme lækjemiddelprodusentar berre sidan 2012 tredobla prisen – jamvel om naloxon har vore på marknaden i meir enn tretti år og utviklingskostnadene for lenge sidan er dekte inn.

Albuquerque

Ein føremiddag tek eg toget vestover til den største byen i delstaten, Albuquerque. Ved den forslumma Greyhound- og jarnbanestasjonen ligg utelivsgata Central Avenue, der det ein torsdag i kontortida er nattklubbstemning i barane med kaninkledde ungjenter som serverer. Albuquerque er einaste staden i New Mexico der marihuana er avkriminalisert, men det luktar ikkje søtleg pot i Central Avenue. Mot meg på fortauet kjem to tenåringar – ein afroamerikanar og ein innfødd – så rusa på opioid, om ein skal døma etter det samstundes spastiske og svevngangarske kroppsspråket, at dei knapt kan taka vare på seg sjølve, den eine med buksebeltet ikkje over baken, men over låra, som ein parodi på dei lågthengande buksene som har vorte mote hjå unge gutar. Den andre stoggar framføre meg og rotar i ei søppelkorg som heng frå ein lyktestolpe, og finn eit halvfullt slushbeger som han set til munnen og tømmer. I same gata, ved inngangen til eit kontorbygg som av ein eller annan grunn ser stengt ut, under eit skilt som forbyr sitjing i trappene, har ein annan ung mann, av utsjånad meksikansk eller mestizo, nådd eit endå høgare nivå av smertelindring, liggjande rakt på ryggen, med armane ut til sidene, krossfesta til betongen.

Men ingenting så gale at det ikkje er godt for noko. Eigarane av Purdue Pharma er no ein av dei tjue rikaste familiane i Statane. Med eit opioidsal for drygt 35 milliardar dollar var bota på 600 millionar dollar som dei i 2007 vart tildømde av di dei mot betre vitande tona ned at medisinane var vanedannande, som ei pølse i slaktetida.

Sukker

Sjølv møter eg andre utfordringar i Statane: hotellfrukostane. Frukostane har overtydd meg om at amerikanarane har eit sjukleg tilhøve til sukker. Ikkje berre ligg befolkninga på ein einsam verds­topp i forbruket av opioid, men òg av sukker. I snitt set ein amerikanar til livs nær eit kilo sukker i veka, like mykje som ein indar et på eit halvt år eller ein israelar på to månader, for no å samanlikna med land med lågt sukkerkonsum. Eit kilo i veka. Galskab, som dei ville ha sagt i Mandal.

Når eg i ein opioidrapport nemner søtingsmiddelet, kjem det av at eg nett har ete amerikansk frukost, ikkje at eg såg ein parallell, og langt mindre ein samanheng, lat det vera sagt; eg overlèt til andre å trekkja lina mellom fatale vaksenkick og blodsukker- og stoffskiftekicka som born får av farin. Her har dei sukker i alt. Starbucks er no meir ein candy store – ein godtebutikk – enn eit kaffiutsal. Fleire stader er ikkje svart kaffi og espresso eingong nemnde på menytavla, men du får det på førespurnad. Det som er nemnt, er alskens sukkerdrikke, varme eller kalde, kvite eller raude, med eller utan litt koffein.

Ei sakral handling ved frukostbuffeten på amerikanske hotell går føre seg når ein gjest står i fem minutt og lagar seg ein kopp kaffi og opnar den eine porsjonsposen med sukker etter den andre, for så å fylla på med små porsjonsbeger med fløyte eller heilmjølk, før vedkommande vaggar nøgd attende til bordet med ein ljos karamelldrikk til sirupen. Som om sukkeret anten var heilagt eller noko å skjemmast over, vert det kamuflert på pakningar og emballasje. I glasdøra til yoghurtskapet ser du bilete av bær og frukt frå skog og hagar, men smaken er berre søt. Yoghurt naturell har eg til gode å sjå.

Havre er ein sunn og stolt arv frå kvekarane som drog hit på 1600-talet, og Quaker, det mest kjende havremerket, finst i porsjonsposar i mange frukostbuffetar. Er du heldig, finn du originalvara, utan tilsetjing, men i dei fleste posane er det helvta havre og helvta farin. Ein av dei er havre med kanel, ein kvalmande søt variant av di kanelen berre er eit skalkeskjul for enorme sukkermengder. Han minner om ein whiskyvariant som er populær i Statane, Fireball, og som vert framsnakka som eit slag sjekkewhisky av gutar som hevdar at kvinner likar han. Jau, du kan nok lukta og kjenna kanelsmaken, kva no whisky og kanel har med kvarandre å gjera, men som med Quaker Cinnamon handlar det fyrst og fremst om sukkeret – slik det gjer for dei skjemde borna som til jol berre vil eta risgraut med kanel, i von om ein marsipangris, når grauten glinsar av eit tjukt lag kvit farin.

Jennifer

Frå Albuquerque tek eg toget vidare vestover mot Arizona. Kva såg eg av Det ville vesten i Las Vegas? Ei klassisk westernscene, skoten der og tusen andre stader, er helten som skyt einkvan i gata før han shottar whisky i saloonen. Det siste gjer amerikanarane framleis. På Plaza Hotel vart det whisky i saloonen. Eg hang ikkje med på den fyrste skålen, men sidan gjekk det greitt. Bourbon er uansett ikkje noko å dreia og snusa på for ein som er bortskjemd med skotsk. Skyl han ned slik dei lokale gjer. Heime shottar ungdom tequila i helga og vaksne akevitt til jol, men å støyta sprit til kvardags gjer somme som halvhjarta freistar å slutta med opioid. Alle veit me om nokon som er råka.

Medan eg sit på toget i vest og skriv, på sjølve nasjonaldagen, sit ein amerikansk president og ein tidlegare norsk statsminister i eit møte i aust. Den førre opne Facebook-meldinga til Nato-leiaren, lagd ut for ei veke sidan, handla om boka som Lars Lillo-Stenberg no har gjeve ut om veslesystera hans, og som me må ha lese samstundes: «Jeg vil aldri forstå hvorfor Nini møtte så mye motgang, mens Camilla og jeg har fått leve livene vi lever. Det kalles skjebne. Skjebne er urettferdig.»

Så les eg om amerikanske Jennifer Weiss-Burke som vil reisa sak etter at dottera på 19 år døydde av ein opioidoverdose. Motparten hennar rår over eit budsjett som er åtte gongar større enn det til våpenlobbyen. Og om lovgjevinga i Statane likevel vert strengare, har dei ein plan B: eit nydanna selskap som skal syta for å marknadsføra og selja produkta andre stader i verda.

Håvard Rem