USA

Håvard Rem

post@rem.no

Toget fer vidare vestover mot California og Stillehavet, men eg skal snart gå av for å møta navahoar i hovudstaden deira, Window Rock i Arizona. Navaho Nation er det største autonome området som noko nordamerikansk urfolk rår over. Med 70.000 kvadratkilometer og ein kvart million innbyggjarar er både flatemål og folketal på storleik med fylka Finnmark og Troms.

I togsetet minnest eg eit morgongry i førre tusenår då eg fyrste gong flaug inn over det amerikanske kontinentet. Då flyet nærma seg kysten av Newfoundland, såg eg føre meg eit skip som tusen år tidlegare sto ut ein av fjordarmane under meg. Om bord var far og son Eiriksson samde om at landnåmet var mislukka, men usamde om vidare kurs. Faren ville austover og heim, nøgd med å ha berga livet. Sonen Leiv meinte at dei kunne finna betre livstilhøve om dei utforska kysten sørover. Hadde faren vorte overtydd, kunne han med berre nokre ord, eit nikk eller ei armrørsle endra kursen – ikkje berre på skipet, men på historia.

Det var ikkje muskettar og kanonar om bord i skipet. Eg såg føre meg at Europa og Amerika ikkje møttest kring 1500, men 500 år før, meir på like fot og proporsjonalt, militært og demografisk, utan det misjonerande og koloniserande oppfyll-jorda-bodet i dei mosaiske religionane, i ein sameksistens som gjennom nokre hundreår gjekk seg til, med skandinavar i Amerika og indianarar i Norden, utan utrydjing den eine eller andre vegen, utan den etniske reinskinga til katolikkane frå Sør-Europa og seinare til protestantane frå Vest-Europa – ja, kan henda utan slavehandel på Vest-Afrika òg. Om bord i eit fly eller tog er det lett å drøyma seg bort – ikkje minst viss du som fjortenåring fekk varige mein av å lesa Bury My Heart at Wounded Knee.

Sveltihelnuten

Då spanjolane sist på 1500-talet drog opp hit sørfrå, gjennom Rio Grande-dalen, til Arizona og New Mexico, kalla dei fjella her for mesa, bord, som er kva dei liknar, med bratte sider og ein langflat topp. Eitt fjell stikk seg ut som langt kvassare enn dei hine, der det ligg lett synleg frå skjenegangen – Starvation Peak. Historia om Sveltihelnuten vart fortalt kring leirbålet attmed Santa Fe Trail på 1800-talet, nett som no, over kaffikoppen i glastakvogna på toget til Los Angeles. Namnet kjem frå ei historie om innvandrarar som vart angripne av innfødde og som difor søkte tilflukt øvst på eit fjell der dei haldt stand ved å kasta og trilla stein ned mot angriparane. I éin versjon av historia gjekk somme av innvandrarane ned frå fjellet og vart massakrerte av dei innfødde, medan dei som vart attende der oppe, tørsta og svalt i hel.

Når kan hendinga ha funne stad? I 1680, trur somme. Då gjorde dei innfødde opprør og dreiv ut etterkommarane åt dei om lag 100 spanske familiane som i 1598 hadde kome opp frå Mexico og busett seg i området. Men berre tolv år seinare erobra spanjolane området attende, og heldt det heilt til nordamerikanarane tok over, med eit meksikansk mellomspel.

Gallup

Eg skal forlata toget på grensa mellom New Mexico og Arizona, i ein kol- og stasjonsby med drygt 20.000 innbyggjarar, Gallup, oppkalla etter David Gallup, kasseraren som betalte ut løn til dei jarnbanetilsette. I dag er byen kjend som «verdas indianarhovudstad», der han ligg på føderal grunn mellom små og store reservat i sør og nord, i aust og vest. Nær helvta av innbyggjarane i byen er det som har vorte kalla indianarar.

Gallup er ikkje så ulik ein postindustriell småby i Distrikts-Noreg, med ein øvre middelklasse av fast tilsette, mange av dei i offentleg sektor, og ei stor gruppe som ikkje er arbeidarklasse, men trygda, uføre, småkriminelle, gateseljarar og arbeidslause. Dei siste togmila kjem eg i prat med ein kar som syner seg å vera derfrå, Ralph – ein navaho som no har vitja slekt i Kansas. Han sit på andre sida av midtgangen og snakkar høgt og etter måten greitt engelsk. Når han høyrer at eg er frå Noreg, smiler han tannlaust og seier:

– Ein ven av meg gifta seg med ei norsk kvinne og flytta til Noreg. «They call me nigger there», fortalde han.

Ralph ler. Eg vert brydd av di ein ung afroamerikanar sit i setet framom han. Når han reiser seg og går mot kafévogna, nikkar Ralph etter han og seier, meir kviskrande no:

– Dei står saman. Det er difor dei fekk ein president. Men me skal no alltid slåst mot kvarandre. Me får aldri ein president.

– Kvifor slåst de mot kvarandre, spør eg når eg skjønar at Ralph med «me» siktar til urfolka i USA.

– Me har alltid gjort det, svarar Ralph.

At vesle Gallup har heile førti brennevinutsal, kan ein sjå i samanheng med at den snart hundre år gamle forbodstida i USA held fram i reservata. I navahoområdet, like stort som Irland, er all bruk og oppbevaring av alkohol forbode. I Gallup, næraste by utanfor reservatet, stig folketalet frå 20.000 til 150.000 den fyrste dagen i kvar månad, når løn og trygd vert utbetalt.

Kodetalarane

Utanfor Gallup jarnbanestasjon står ein statue av ein amerikansk soldat frå den andre verdskrigen, ein navaho som var kodetalar. Då andre verdskrig byrja, var det færre enn tretti ikkje-navahoar i verda som skjøna det kompliserte og isolerte navahospråket, og den amerikanske marinen meinte difor at tospråklege navahoar var tryggare og snøggare enn maskinar til å koda og avkoda militære meldingar. Fleire hundre vart utdanna, og medverka til at USA vann avgjerande slag i Stillehavet. Dei fyrste 29 navahoane som fekk opplæring i ein leir i California sumaren 1942, har vorte legendariske. Ein av dei var syttenåringen Allen Dale June.

– President Clinton visste meir om kva far min dreiv med under krigen, enn eg gjorde, fortel dottera hans, Cynthia, som eg møter på ein kafé i Cole Street i Gallup. På 1990-talet vart dei attlevande av dei fyrste 29 kodetalarane heidra av presidenten. Seinare var far hennar heidra av Bush òg. Åra i Stillehavet var harde. Når dei ikkje omsette, drap dei eller vart drepne. Det kunne òg oppstå kritiske situasjonar av di navahoar vart tekne for å vera japanarar av utsjånad. Cynthia fortel:

– Då eg kom til verda mange år seinare, hadde far min utvikla ei posttraumatisk liding. Han medisinerte seg med sprit og drogar, og vart valdeleg. Mor mi kunne ikkje leva med han. Syskena mine og eg vaks opp ein annan stad.

Ho ljosnar når ho fortel at dei vart forlikte før han døydde.

– Då sa eg til han: «Eg er stolt av deg. Du kan fara no. Du har fire born som klarar seg. Eg er glad for at du forlèt oss den gongen. Elles hadde me borna fått del i lidinga di. Eg elskar deg.» Då tok han handa mi og sa: «Eg elskar deg òg.» Då han døydde like etter, var ingen av oss bitre.

Cynthia leiar i dag eit kompetansesenter for småbedrifter. Ho syt for at navahoar får i gang berekraftig verksemd – produksjon og sal av varer og tenester. Ho strålar når ho fortel at ho i går hjelpte ein kunde med å skriva under kontrakt med dei føderale styresmaktene.

Medan me sit på kafeen, ein tysdag formiddag, vert ein bank i nabolaget rana med handvåpen. Det er dei vande med. Det er berre to månader sidan førre bankran i Gallup. Utanfor kafeen møter eg innfødde tiggarar. Dei ber om éin dollar – dagsprisen på dei mange småbussane som går mellom Gallup og landsbyar i reservata. I lokal­avisa les eg smånotisar om skyteepisodar attmed vegen eg plar gå attende til hotellet i utkanten av byen etter å ha vore på American Bar.

Window Rock

Éin morgon dreg eg med bil nordvestover, inn i navahoanes land, mot hovudstaden deira, Window Rock i Arizona. Der ligg nasjonalforsamlinga og høgsterett, der har presidenten kontora sine og der ligg nasjonalmuseet og museet åt kodetalarane. Namnet på hovudstaden, Vindaugeklippen, kjem av eit enormt, vinderodert hòl i sandsteinklippene som omgir staden. Her òg er det ein statue av ein kodetalar.

Eg skal møta mannen til Cynthia, Eugene, som er IT-ansvarleg i nasjonalforsamlinga der det 23. navahotinget finn stad denne veka. Dei 24 representantane møtest ein gong i kvartalet til fem dagar med forhandlingar og vedtak.

Nasjonalforsamlinga er bygd som ein monumentalutgåve av ein åttekanta hogan, navahoanes tradisjonelle bygning som har fått ein renessanse etter tusenårsskiftet, ikkje minst lafta hoganar, bygd av tømmer frå ein navahoeigd fabrikk i Arizona. Den store tingstaden er bygd av både tømmer og mur og kledd i same raudbrune sandstein som vindaugeklippen berre nokre steinkast unna, som ei gjennomtenkt forlenging av den spektakulære naturheilagdomen der medisinmenn i uminnelege tider har samla seg. Bygningen vart reist alt på 1930-talet, med føderale ressursar frigjorde gjennom president Roosevelts småsosialistiske New deal-program.

Hovudmotivet i det dominerande veggmåleriet i tingsalen syner ein slektning av Eugene, hovding Manuelito (1818–1893), då han i 1868 skreiv under avtalen med dei amerikanske styresmaktene om at navahoane kunne venda attende til heimlandet sitt. Fire år tidlegare hadde tusenvis av dei mista livet då menn, kvinner og born vart tvungne ut på ein femti mil lang marsj til framand område. For 150 år sidan fekk dei overlevande venda heim.

Manuelito hadde ein nevø, Tom Torlino, som fekk utdanning på ein «indianarskule» i Pennsylvania og som hovdingen nytta som tolk i møte med amerikanske styresmakter. Torlino er oldefaren til Eugene.

– Sit det kvinner på tinget her, spør eg Eugene.

– Ja, no sit det faktisk ei. Det har vore ein tradisjon at me vel menn som representantar, svarar han.

Cynthia fortalde meg at ho trossa rådet til bestefaren og freista ei politisk karriere, men gav opp då ho kjende seg motarbeidd. Ho staka i staden ut ein ny kurs, utdanna seg i administrasjon og leiing i Albuquerque, og kom dit ho er i dag. Og Chloe, ei sterk og tradisjonsmedveten zunikvinne med ei leiande stilling i kommuneadministrasjonen i Gallup, fortalde meg:

– Hjå zuniane er rituala dominerte av menn. Det er ein tradisjon me vil taka vara på. I høgtidene våre er det berre menn som dansar.

Ho legg til med eit smil:

– Ja, sett bort frå dei sosiale dansane seint på kvelden.

Meir land

Tinget skal opna for dagen. Dei skal gjera vedtak om pengestønad til skule og helse, men òg til kjøp av meir land. Delegaten Nelson S. BeGaye, som sit i helse- og utdanningskomiteen, grip ordet. Han ber ei bøn medan dei andre representantane og me på galleriet teier. Bøna er kristen, språket engelsk, metaforane navaho.

– Me takkar for kvinnenasjonen, himmelske far, me takkar for mor mi som døydde i oktober 1993 og for dei 200 etterkommarane hennar, seier BeGaye med lukka auge, og held fram:

– Men altfor mange av borna våre har ikkje fedrar, himmelske far, og det må me gjera noko med. Somme av oss har vorte så vestleggjorte at me ikkje lenger respekterer tradisjonane våre, himmelske far, eller dei eldste mellom oss.

Han rundar av med navahoanes venleiksbøn som går langt attende i songar og dikt:

– Me ber om at venleiken vert oppretta att, at venleiken vert oppretta att, at venleiken vert oppretta att, i namnet åt Jesus.

Så byrjar forhandlingane.

Cynthia og Eugene har gode liv. Ho lever og andar for kompetansesenteret sitt. Når han ikkje er på arbeid i nasjonalforsamlinga, køyrer han lange turar på Harleyen sin. Ho vart send på katolsk internatskule og har engelsk som morsmål. Han vaks opp i Coyote Canyon og snakkar navaho, men òg engelsk. Dei fire borna er vaksne. Ei sorg er det at ingen av borna bryr seg om språket, kulturen og tradisjonane. Dei har busett seg i større byar, og vitjar aldri Window Rock. At dei ikkje tenkjer på seg sjølve som innfødde, tyder òg at dei står på eigne bein og lukkast i det amerikanske samfunnet. Dei har vorte amerikanarar. Men Cynthia og Eugene har ei von om at eit eller fleire av barneborna ein dag vil fatta interesse for røtene.

Identitet

Politisk medvetne amerikanarar nyttar ikkje lenger den både feilaktige og nedsetjande nemninga indianar. Slik ein seier til dømes afroamerikanar, seier ein i staden innfødd amerikanar. Men dei godt fungerande borna til ressurssterke Cynthia og Eugene vel ikkje å framstilla seg sjølve som korkje indianarar eller innfødde amerikanarar. Deira strategi har vorte å vera amerikanarar.

Solidariteten med den amerikanske urfolkesetnaden var ein del av den politiske vekkinga i Vesten på 1960- og 70-talet, saman med medvit om slavehandel og jødeutrydding. Nazistanes etniske reinsking av europeiske jødar er framleis ein viktig referanse i kampen mot rasisme, men den forferdelege lagnaden til indianarane er det fyrst og fremst ytre høgre som no nyttar politisk. Kvifor?

Medan holocaust er ei forteljing om fastbuande og innfødde som fordriv innvandrarar og framande, er indianarforteljinga motsett. Ho handlar om at innvandrarane fordriv dei innfødde, og kva relevans har ei slik forteljing? Eit sjeldan døme på at indianarforteljinga vart nytta av innvandringsliberale, fekk me under migrasjonskrisa i 2015. Bilete frå seint 1800-tal av europeiske skip på veg til Amerika skulle prova at me òg hadde vore båtflyktningar. Samanlikninga syner kor komplisert indianarforteljinga er.

I sommar er det ti år sidan dåverande SV-nestleiar Audun Lysbakken skreiv dei amerikanske ferdaminna sine i Dagsavisen. Friskt, nytt og uventa var det at ein SV-nestleiar fann positive ting å seia om USA. Men kva sa han? «Hele USAs historie viser at innvandring ikke trenger å være en trussel mot en nasjons identitet og kultur, men tvert imot kan styrke den.»

Heile USAs historie? Nei, Lysbakkens glade bodskap kan eg ikkje dela med Chloe, Cynthia, Eugene og dei 24 delegatane i navahoanes nasjonalforsamling. For dei er «hele USAs historie» eit døme på det motsette.

Wounded Knee

Kvifor byrja eg å tenkja kontrafaktisk då eg for eit kvart hundreår sidan flaug inn over Nord-Amerika for fyrste gong? Fantasiane om far og son Eiriksson var ikkje ein tankeleik, men ein freistnad på å tenkja bort og vekk eit traume. Som fjortenåring las eg Dee Browns Bury My Heart at Wounded Knee, gitt ut på norsk i Kjempefakkel-serien til Gyldendal i 1971, Wounded Knee-massakren, med undertittelen Nedkjempingen av de amerikanske indianerne 1860-1890. Det norske føreordet var skrive av den same Helge Ingstad som ein gong hadde kartlagt dei norrøne busetnadane på Newfoundland som eg flaug over. Eg las og vart forbanna, las og vart lei meg.

Stundom er det naudsynt å simulera at ting kunne ha vore annleis. Då dei innfødde amerikanarane mista siste rest av autonomi kring 1880, då jarnbanen drog innvandrarkulturen tvers gjennom landa deira, oppsto det desperate rørsler og vekkingar mellom dei. I andedansen ville dei framkalla ei ny verd der alle dei falne og daude vende attende. Somme av dei trudde òg at det var mogeleg å snu sjølve tida og venda attende til åra før innvandrarane.

Framleis er det navahoar som sørgjer over alt som gjekk tapt. Eg sørgjer, eg òg, samstundes som dagane saman med dei òg gav visse von. Sorga er kollektiv, for den før-moderne verda har me alle vorte drivne bort frå. Verda frå i går er tapt på alle kontinent.

Håvard Rem